Gabimi që duhet të ndryshohet me forcë duhet patjetër që të jetë i qartë dhe real dhe për të duhet të kenë rënë dakord dijetarët, sepse përndryshe hapet një derë për të keqen që nuk ka fund.

Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja është fortesë e vlerave fetare dhe udhërrëfyes i ymetit. Vlerën dhe rëndësinë e kësaj çështje si më së miri e ka shtjelluar, pos të tjerëve edhe Imami Ebu Hamid el-Gazali, i cili mes tjerash thoshte: “Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja është boshti kryesor i fesë. Me këtë çështje janë ngarkuar të gjithë të Dërguarit e Zotit. Sikur të lihej në harresë apo të neglizhohej dija rreth saj dhe veprimi me të do të fikej misioni i pejgamberëve dhe do të pushonte së ekzistuari feja, do të vyshkej, do të shpërndahej devijimi dhe do të mbizotëronte injoranca (xhahiliteti). E keqja do të merrte dhen dhe do të shkatërroheshin vendbanimet dhe njerëzit do të zhdukeshin.”(1)
Para se të shtjellojmë temën, vetvetiu lindin disa pyetje: S’ka dyshim se urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja është boshti qendror i kësaj feje, por a është ajo tërë thirrja islame, apo është ajo pjesë e saj, apo mjet nga mjetet e daves apo kushti prej kushteve të saj?
Ashtu siç e kemi sqaruar, thirrja islame është mesazh dhe mësim (dije), normë, sistem jete e cila ka zbritur nga ana e Allahut xh.sh., me anë të vahjit deri te Muhamedi a.s.. Thirrja islame është komunikim i fesë te njerëzimi me fjalë, sjellje, shkrim e lexim etj.. Me anë të fjalës duke mbajtur hytben, ligjëratën. Mund të urdhërojmë për të mirë e ndalojmë nga e keqja me fjalën e shkruar dhe lexuar, edukim, mësim, me medie elektronike dhe shtyp. Ky urdhërim për të mirë dhe largim nga e keqja mund të arrihet po ashtu edhe me sjellje të mirë, histori të lavdishme, sistem të qëndrueshëm, vepër fisnike dhe vëllazërim mes nesh. Me këtë që ofruam mund të konkludojmë se urdhri për të mirë dhe largimi nga e keqja është mjet i madh dhe i rëndësishëm në kuadër të mjeteve të komunikimit të daves.(2)

Bashkëveprimi me fitnet (çrregullimet)

Pamaturia e myslimanëve ndaj Allahut xh.sh., dhe pamaturia e tyre ndaj të Dërguarit të Allahut, bëjnë që herë pas here të ndodhin çrregullime, probleme, armiqësi nga ana e armikut, sulme ndaj principeve të shenjta të myslimanëve, përbuzje e parimeve islame etj.. Motivet e fshehura që qëndrojnë pas këtyre gjërave janë të ndryshme, ndër to: urrejtja, armiqësia, injoranca, kërkimi i famës, shterja e mundit të bijve të sinqertë të ymetit dhe largimi i tyre nga fusha e vërtetë, me të cilën duhet të merren dhe ku duhet ta harxhojnë mundin e tyre.
Logjika e thirrjes islame do të duhet të jetë e aftë t’i klasifikojë këto nxitje dhe të bashkëveprojë me ato në bazë të motiveve, interesave dhe rezultateve. Gjatë ballafaqimit duhet marrë parasysh pasojat dhe të njëjtat t’i llogarisë saktë, të mos i lë pas veti, sepse nëse i lë pas veti kjo nënkupton se ka shkuar huq mundi dhe është realizuar ajo që deshën të këqijtë të cilët arritën ta shkujdesin, ta rraskapitin dhe harxhojnë. Me këtë gëzohen vetëm keqdashësit dhe përgatiten për nxitje të reja, me qëllim që loja e tyre të vazhdojë ashtu siç duan ata.(3)
Assesi umeti i Muhamedit a.s. nuk guxon ta braktis urdhrin për të mirë dhe ndalimit nga e keqja, sepse kjo do të prodhonte mallkimin e Krijuesit tonë: “Ata që mohuan të vërtetën nga Beni Israilët, u mallkuan prej gjuhës së Davudit dhe të Isait, të birit të Mejremës. Kështu u veprua sepse kundërshtuan dhe e tepruan. Ata ishin që nuk ndalonin njëri-tjetrin nga e keqja që punonin. E ajo që bënin ishte e shëmtuar.” (El-Maide, 78-79).
Në këtë ajet kuranor kemi një tërheqje vëmendje të veçantë: “Veç faktit se nuk ndalonin njëri-tjetrin nga e keqja, ata e vepronin atë.” Hapi i parë që bënë mohuesit e Beni Israilëve drejt së keqes, ishte pikërisht kompromisi me të keqen, duke mos e ndaluar atë. Për rrjedhojë, e keqja u bë normale në mesin e tyre dhe si pasojë humbi ndjeshmëria ndaj saj.
Rezultat i kësaj të fundit ishte veprimi i së keqes. Pra, Kurani na e prezanton urdhrin për të mirë dhe ndalimin nga e keqja, si rrjetë imunizuese dhe kala të fortifikuar mbrojtëse të shoqërive nga e keqja dhe dëmet e saj. Ky fenomen i rrezikshëm dhe shkatërrimtar i shoqërive njerëzore që ka prekur dhe popullin shqiptar, mund të luftohet nga faktorët e ligjërimit islam shqiptarë përmes disa mekanizmave kryesorë, përdorimi i së cilëve duhet të paraprihet nga një proces intensiv vetëdijësues dhe edukues, i cili duhet të shtrihet në të gjitha fazat e jetës njerëzore nga mosha e fëmijëve deri te moshat e rritura, duhet të materializohet dhe konkretizohet në të gjithë sferat e ligjërimit islam.(4)
Në të shumtën e rasteve, urdhërimi në të mira dhe pengimi prej të këqijave bëhet me fjalë. Urdhërimi në të mira dhe pengimi prej të këqijave mund të jetë duke e ftuar jomyslimanin në fenë islame, apo duke e thirrur gjynahqarin mysliman që t’iu nënshtrohet urdhrave të Allahut të Lartësuar dhe të largohet prej kundërshtimeve ndaj ligjeve të sheriatit islam. Po ashtu, urdhërimi në të mira dhe pengimi prej të këqijave mund të jetë në forma të ndryshme, si p.sh., mund të jetë drejtuar personit të veçantë, apo disa personave, apo një grupi të veçantë, apo mund të bëhet thirrje e përgjithshme, duke iu drejtuar njerëzve për ta ndjekur atë që e ka sjellë feja islame dhe të braktisin atë që është në kundërshtim me fenë islame.(5)
Duhet sqaruar diçka me rendësi se është rregull i artë se e mira nuk bëhet e keqe, por edhe e keqja nuk bëhet e mirë. Këto dy gjëra asnjëherë nuk duhet përzierë në misionin e daves. Prandaj, disa dijetarë duke përkufizuar urdhrin për të mirë dhe largimin nga e keqja thanë se është emër përmbledhës për çdo gjë që përmban në vete bindje dhe të afron tek Allahu xh.sh., e bamirësi ndaj njerëzve dhe ndalim nga e keqe dhe e shëmtuar.(6) Kurse e keqja përkufizohet si çdo gjë që ka ndaluar feja qoftë në besim, shprehje, veprim në rrugën e ndalimit (tahrim) apo urrejtjes (mekruh).(7)

Gjërat nuk ndryshohen me forcë

Dijetari bashkëkohor i cili edhe njihet si një ndër mendimtarët që kupton realitetin tonë të sotëm vlerëson se mangësitë që shihen në kuptimin e ndryshimit me forcë të gjërave të gabuara, e bën të qartë se ata nuk i marrin parasysh kushtet që ka vendosur hadithi për ndryshimin e gjërave të gabuara me dorë, me shprehje ose me zemër që është edhe grada më e ulët e besimit.

Kushtet për ndryshimin e gjërave të gabuara me dorë (pra me forcë)

Duhet patjetër që të jenë rënë dakord se kjo është një gjë e gabuar, sepse për çështjet e diskutueshme nuk lejohet që të kundërshtosh të tjerët. Të jetë një veprim që po ndodh realisht dhe ti ta kundërshtosh dhe jo të ketë ndodhur e të ketë përfunduar ose që mendohet se mund të ndodhë. Gradat e ndryshimit të tij, siç i ka përmendur imam Gazaliu në librin e tij “Ripërtëritja e shkencave fetare”, janë të ndryshme. Më e forta është ajo e ndryshimit me forcë dhe me luftë dhe kjo i lejohet vetëm atij që e ka këtë forcë dhe është më i fortë se ai që do të kundërshtohet. Nuk lejohet ndryshimi i një gjëje të gabuar, nëse ky ndryshim sjell një gjë të papëlqyeshme më të rëndë se e para ose të barabartë me të, sepse e keqja nuk ndryshohet me një të keqe tjetër si ajo ose edhe më të keqe. Dr. Kardavi, duke shkoqitur edhe më tej thotë se është me vend që për rëndësinë e këtyre kushteve t’i sqarojmë pak më hollësisht.

Kushti i parë

Është që të jetë i konsideruar si e ndaluar (haram) unanimisht. Pra që të jetë një gjë vërtetë e gabuar (munker) dhe me këtë nënkuptojmë atë që kërkohet ndryshimi i saj me dorë së pari, më pas me gojë dhe së fundmi me zemër kur nuk ke mundësi tjetër. Si një gjë e gabuar (munker) nuk mund të quhet vetëm se ajo që është haram dhe na është ndaluar në legjislacionin islam në formë të prerë dhe ai që e kryen atë, meriton ndëshkimin nga ana e Allahut të Madhërishëm, qoftë ky haram kryerja e diçkaje të ndaluar ose lënie e diçkaje të urdhëruar për t’u bërë. Dhe sidoqoftë ky haram, prej mëkateve të mëdha apo edhe prej atyre të vogla edhe pse ato të voglat janë më të tolerueshme dhe sidomos kur nuk kryhen rregullisht.
Kështu Allahu xh.sh. thotë: “Nëse largoheni prej mëkateve të mëdha, të cilat u janë të ndaluara, Ne ju shlyejmë mëkatet e vogla dhe ju fusim në një vend të ndershëm.” (En-Nisa, 31).
Kurse Pejgamberi a.s. ka thënë: “Pesë namazet, xhumaja deri na xhumanë tjetër dhe Ramazani deri në Ramazanin tjetër janë shlyerës të mëkateve që bëhen në kohën mes tyre nëse u shmanget mëkateve të mëdha.” (Transmeton Muslimi).
Pra, gabimi duhet të jetë patjetër në gradën e haramit dhe të jetë real dhe me argumente të qarta nga legjislacioni islam dhe ligjet e tij të përftuara me anë të studimit të argumenteve të tij të hollësishme. Kundërshtimi i këtij gabimi (munkeri), nuk mund të bëhet vetëm duke u bazuar në një mendim ose në një ixhtihad që mund të jetë i saktë, por edhe i gabuar dhe që mund të ndryshojë me ndryshimin e vendit, kohës, zakoneve dhe gjendjes. Po ashtu, ai duhet që të jetë i konsideruar si haram në mënyrë unanime. Kurse gjërat për të cilat dijetarët, muxhtehidë kanë dhënë mendime të ndryshme në kohët e hershme dhe në ato të reja, ku disa i lejojnë dhe disa të tjerë i ndalojnë, këto gjëra nuk hyjnë në rrethin e gjërave që duhet të ndryshohen me dorë dhe në veçanti nga individët. Për këtë arsye, dijetarët kanë vendosur rregullin që thotë: Nuk kundërshtohet në çështjet e diskutueshme dhe që i nënshtrohen ixhtihadit (për këtë mund të lexoni mendimet e dijetarëve në librin “Si të sillemi me trashëgiminë, me medh’hebizmin dhe debatin”). Nëse dijetarët japin mendime të ndryshme për ligjshmërinë e fotografimit, të kënduarit me ose edhe pa vegla muzikore, për zbulimin e fytyrës dhe të duarve të gruas, për emërimin e grave si gjykatëse, për fillimin dhe mbarimin e muajit Ramazan sipas shikimit të hënës nga ana e një zone ose vendi tjetër: me teleskop, me anë të llogaritjes e shumë çështje të tjera si këto për të cilët është debatuar në kohët e hershme dhe gjithashtu edhe në ditët tona, për çështjet të tilla, nuk i lejohet asnjë myslimani ose grupi myslimanë që ka marrë për bazë njërin nga mendimet e përmendura, t’i detyrojë të tjerët me forcë që të veprojnë si ata.8

Kultivimi i përgjegjësisë, platformë e paktikimit të urdhrit

Kultivimi i përgjegjësisë dhe ndjeshmërisë për gjithçka që ndodh rreth besimtarit, është shtrati dhe platforma ku mbështetet gatishmëria për të zbatuar urdhrin për të mirë dhe ndalimin nga e keqja. Mbartja reale e këtij urdhri kërkon forcë të brendshme shpirtërore dhe vullnet të hekurt për faktin se e vë besimtarin përballë me shoqërinë dhe zhvillimet e saj të mira apo të këqija. Për rrjedhojë ka dhe pasoja morale dhe materiale.
Pikërisht për këtë fakt, edukimit të individit me ndjeshmërinë dhe përgjegjësinë e lartë për gjithçka që ndodh përreth, duhet t’i kushtohet një rëndësi e veçantë dhe një vëmendje e mirë studiuar, që në vegjëlinë e tij. Siç u përmend edhe më sipër, arsyeja pse Allahu na ka bërë popullin më të mirë është pikërisht zbatimi i urdhrit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja.
“Ju jeni populli më i mirë që jeni nxjerrë ndër njerëz, urdhëroni për të mirë, ndaloni nga e keqja dhe besoni në Allah.” (Ali Imran,110).
Kjo do të thotë se njerëzia ka tendenca të vazhdueshme për të devijuar nga rruga e së mirës dhe të vërtetës, si dhe për të cenuar, me dashje apo pa dashje, ekuilibrin hyjnor në tokë dhe në njerëzi: “Është shfaqur shkatërrimi në tokë dhe det për shkak të punëve të njerëzve dhe Allahu i bën njerëzit të shijojnë një pjesë të pasojave të punëve të tyre që ata të përmenden e të kthehen. Thuaj: ecni nëpër tokë dhe shikoni se si ka qenë fundi i popujve të mëparshëm. Shumica e tyre ishin shokvënës ndaj Allahut.” (Rrum, 41-42).
Për këtë arsye, njerëzit kanë nevojë për përmendje të domosdoshme e të vazhdueshme nga rreziku i këtij devijimi, e këtë detyrë madhore Allahu ia ka ngarkuar popullit të Muhamedit a.s., myslimanëve, të cilët sa më shumë që angazhohen për këtë detyrë, aq më shumë lartësojnë veten e tyre për t’u ngritur në nivelet më të larta të përzgjedhjes hyjnore.(9)
Jo vetëm kaq, por edhe mendimi i shumicës nuk mund ta hedhë poshtë mendimin e pakicës dhe të bëjë të pa konsiderueshëm edhe sikur ai që është kundër të jetë vetëm një nëse i tilli mendim vije prej atyre që janë të aftë të bëjnë ixhtihad. Sa e sa mendime të lëna mënjanë për një kohë janë bërë të njohura në një kohë tjetër. Se sa e sa raste ka pasur kur mendimi i një juristi konsiderohej si i dobët derisa është shfaqur dikush tjetër që e ka përkrahur dhe e ka forcuar, derisa është bërë më i njohuri dhe që merret për bazë në fetva.(10)
Gabimi që duhet të ndryshohet me forcë duhet patjetër që të jetë i qartë dhe real dhe për të duhet të kenë rënë dakord dijetarët, sepse përndryshe hapet një derë për të keqen që nuk ka fund. A mos vallë duhet që kushdo që bindet për vete për një mendim të caktuar t’i detyrojë me forcë edhe të tjerët të binden si ai!

Kushti i dytë – Që gabimi të jetë i dukshëm

Pra, gabimi duhet të jetë i dukshëm, kurse ai që kryhet fshehurazi dhe larg syve të njerëzve, për këtë, nuk i lejohet askujt që të bëhet spiun për të, duke vendosur aparate përgjimi, kamera filmimi të fshehta ose të hyhet brenda në shtëpinë e tij për ta kapur atë duke e kryer këtë gabim. Këtë gjë e tregon edhe fjala e hadithit ku thuhet: “Kush shikon një gjë të gabuar (munker) le ta ndryshojë atë.” Ndryshimin e tij e ka lidhur me shikimin e tij dhe jo me dëgjimin e tij nga të tjerët. Kjo, sepse në Islam nuk dënohet ai që kryen një mëkat në fshehtësi dhe larg syve të njerëzve, por dënimi i tij lihet në dorë të Allahut xh.sh., kur të japë llogarinë në botën e përtejme dhe nuk ia ka dhënë këtë të drejtë në këtë botë askujt.(11)
Ndëshkimi i Allahut xh.sh., për ata që nuk i shfaqin mëkatet e tyre dhe nuk i bëjnë haptazi ato, do të jetë më i lehtë, siç thotë Pejgamberi a.s.: “I gjithë ymeti im do të jenë të shpëtuar përveç atyre që bëjnë mëkate haptazi dhe i shpallin ato.” (Buhariu dhe Muslimi).
Në këtë aspekt, që të bëhet më e qartë, shembulli më i prekshëm është ngjarjen e Omerit r.a. që është përmendur nga Gazaliu në kapitullin “Urdhërimi për punë të mira dhe ndalimi nga punët e këqija” nga libri “Ripërtëritja e shkencave fetare”. Tregohet aty se njëherë Omeri r.a. u ngjit në shtëpinë e një burri dhe e pa atë në një gjendje të papëlqyeshme dhe e qortoi. Atëherë ai i tha: “O prijësi i besimtarëve! Nëse unë kam mëkatuar ndaj Allahut të Madhërishëm nga një anë e vetme, ti ke mëkatuar ndaj Tij nga tri anë.” Ai e pyeti: “Cilat janë ato?” Ai i tha: “Allahu i Madhërishëm në suren El-Huxhurat, në ajetin e 12 ka thënë: “Dhe mos spiunoni”, kurse ti spiunove në këtë rast. Dhe në suren El-Bekare, në ajetin 189 ka thënë: “Në shtëpia hyni kah dyert e tyre”, kurse ti u ngjite mbi mur. Kurse në suren En Nur, në ajetin 27 ka thënë: “Mos hyni në shtëpi të huaja pa kërkuar leje dhe pa përshëndetur njerëzit e saj”, kurse ti nuk përshëndete. Atëherë Omeri r.a. e la atë dhe u mjaftua vetëm duke i kërkuar që të pendohej për gabimin e bërë.

Kushti i tretë – Aftësia reale për ta realizuar ndryshimin

Ai që kërkon të bëjë ndryshimin me forcë, duhet që të ketë mundësi vetë ose edhe në bashkëpunim me përkrahësit e tij për ta bërë atë. Pra, në një kuptim tjetër duhet që të ketë vullnet dhe forcë materiale që ia bëjnë të mundur largimin e së keqes me lehtësi. Ky kusht është përfituar edhe nga hadithi i Ebu Seidit ku thuhet: “Kush nga ju sheh një të keqe, le ta ndryshojë me dorë, e nëse nuk mundet këtë ta bëjë, atëherë me gjuhën e tij, e nëse nuk mundet këtë ta bëjë, atëherë me zemrën e tij, porse ky është imani më i dobët.”(12)
Pra kush nuk ka mundësi që ndryshimin ta bëjë me dorë, atëherë le t’ia lërë këtë formë të ndryshimit që ta bëjnë ata që kanë mundësi dhe të mjaftohet me ndryshimin e tij me gojë nëse ka mundësi edhe për këtë. Kjo në përgjithësi është në mundësinë e atyre që kanë pushtet brenda kufijve të pushtetit të tyre. Si p.sh. burri me gruan e tij, babai me djemtë dhe vajzat e tij për të cilët kujdeset dhe mban përgjegjësi për ta, drejtuesi i një institucioni brenda institucionit të tij, kryetari ose prijësi brenda kufijve të pushtetit dhe të mundësive të tij etj.(13)
Imam Neveviu, duke komentuar këtë hadith thotë se ka pajtueshmëri mbi obligimin me urdhërim për të mirë dhe ndalim nga e keqja qoftë në Kuran, hadith apo vetë dijetarët.(14)
Ka edhe prej atyre drejtuesve që nuk mund të bëjnë ndryshime edhe brenda pushtetit të tyre me gjithë dëshirën e tyre, siç ndodhi me prijësin Omer bin Abdulazizin r.a., i cili nuk mundi që ta kthente përsëri sistemin e zgjedhjes së lirë të kalifit në vend të trashëgimit të tij. Përmendim pushtetin material dhe atë të vullnetit dhe respektit, sepse pushteti i burrit mbi gruan ose i babait mbi fëmijët e tij nuk bazohet te forca materiale, por nga respekti dhe personaliteti që ai gëzon dhe që bën që fjala e tij të gjejë zbatim. Duhet ditur që kryerja e detyrës së këshillimit, sqarimit të së vërtetës, thirrjes për të mirë dhe paralajmërimit nga e keqja, nuk ka të bëjë me mbajtjen e njerëzve përgjegjës, apo ndërhyrje në jetën privat siç e quajnë disa, apo shpërblimin e tyre dhe gjykimin e gjendjes së tyre në jetën e përtejme etj. Kjo çështje është vetëm për Zotin e Madhëruar, e sa për ne, ne bëjmë detyrën që ka urdhëruar Zoti xh.sh. ashtu siç na ka lajmëruar Ai në ajetet kuranore:“Nga ju le të jetë grup që thërret në atë që është e dobishme, urdhëron për punë të mbara dhe ndalon nga e keqja. Të tillët janë ata të shpëtuarit.”. (Ali Imran, 104).
Ne gjithashtu përmbushim të drejtat e myslimanëve që kemi ndaj tyre dhe me këtë realizojmë besnikërinë, dashurinë dhe mbështetjen e tyre, siç ka thënë i Plotfuqishmi:“Besimtarët dhe besimtaret janë të dashur për njëri-tjetrin, urdhërojnë për të mirë, e ndalojnë nga e keqa, e falin namazin dhe japin zeqatin, respektojnë Allahun dhe të dërguarin e Tij. Të tillët do t’i mëshirojë Allahu. Allahu është ngadhënjyes, i urtë. (Et-Tevbe, 71).
E sa i përket thënies së tyre që shprehen se njeriu është i lirë përderisa nuk bën dëm, atëherë nëse këtë e pranojmë si të mirëqenë, rezulton se të bërit gjynahm, përveç që dëmton pronarin e saj, e dëmton edhe bashkësinë e tij, siç u bë e qartë nga sa u tha më lart në hadithin që i Dërguari i Zotit, paqja qoftë mbi të, ka thënë: “Kush prej jush sheh një të keqe, le ta ndryshojë atë me dorën e tij dhe nëse nuk mundet, atëherë me gjuhën e tij, e nëse nuk mundet, atëherë me zemër, dhe ky është besimi më i dobët.”
Kurse në një hadith tjetër, ai jep mesazhin se: “Pasha Atë në dorën e të Cilit është shpirti im, do të urdhëroni për të mirë dhe do të ndaloni nga e keqja, ose së shpejti Zoti do të dërgojë një dënim prej Tij, pastaj do ta thërrisni Atë, dhe Ai nuk do t’ju përgjigjet.” (Tirmidhiu).


___________________________
1 Ebu Gamid el Gazali, Ihja ulumu-d-in, Dare-l-fikr, Bejrut, 1995, v.3/306.
2 Tevfik el Vai, Ed-da’vetu ilallah, Daru-l-Jekin, Mensure, Egjipt, botim i dytë, 1995, f.383.
3 Hisham Talib, Besëlidhja e thirrjes islame, Logos-A, Shkup, 2017, f.72.
4 Sabahudin Jashari, Hartë e ligjërimit islam bashkëkohor tek shqiptarët, Ardhmëria, Tiranë, 2020, f.99.
5 Abdulkerim Zejdani, Usulu-d-ave, Muesesetu errisale, botimi i IX-të, Bejrut, 1999,f.575.
6 Muhamed Essefarini, Gidhau el bab, li sherhi mendhumeti-ladab, Dar al Kotab al ilmiyah, Beirut, 1996, v.1, f.211.
7 Abdulaziz el Mes’ud, El emru bil marufi ve nehju anil munker, Riad, Dar el vatan, 2016, bot.3, v.1, f.56.
8 Jusuf Kardavi, Rizgjimi islam nga adoleshenca drejt pjekurisë, Furkan ISM, Shkup, 2007, f.307.
9 Sabahudin Jashari, Hartë e ligjërimit islam bashkëkohor tek shqiptarët, Ardhmëria, Tiranë, 2020, f.100.
10 Jusuf Kardavi, Rizgjimi islam nga adoleshenca drejt pjekurisë, Furkan ISM, Shkup, 2007, f.308.
11 Po aty, f.310.
12 Muslimi, 1/69 kapitulli mbi Imanin, kevnu-n-nehji anil- munkeri minel Imani., nr.49.
13 Po aty, f.311.
14 Sherh Enevevi, Sahih Muslim, 2/22.