Ndër personalitetet më në zë që me punën e tyre lanë gjurmë në historinë tonë kombëtare janë: Mulla Jahja Plava, Mulla Osman Çela, Ismail efendi Nikoçi, Hoxhë Nokshiqi, Mulla Sadi Musaj, Mulla Hysen Ali Gjonbalaj (Vuthi), Mulla Agan Koja etj.

Nën masa të rrepta sigurie policore ka aguar mëngjesi i ditës së premte të nëntorit të largët të vitit 1990, ku falja e xhumasë së parë në Xhaminë e Plumbit Shkodër është ndjekur nga forcat policore të regjimit monist dhe pesë civilë, që do të vëzhgonin nga afër situatën, në rast se do të kishte zhvillime të jashtëzakonshme.

"Kemi tri fe, por kemi vetëm një Atdhe të përbashkët, një gjak vëllazëror, një gjuhë, një diell e një Zot. Detyrë mbi detyra kemi bashkimin dhe mbrojtjen e Atdheut...!" (Mulla Idriz Gjilani)

"Gjithë ç'jemi shqiptarë,
Jemi një fis e një farë,
Besë kemi perëndinë,
Dhe ligë vëllazërinë,
Mëm' e atë perëndinë,
Se asaj i prumë besë,
Të gjith' atje kemi pjesë."

Hyrje

(As xhamit myslimane nuk u kursyen prej Reformes Agrare. Në Novi-Pazar u mat dhe duhet të ndahet toka e Vakufit Haxhet, ku ndodhen të rregullume bukur varrezat muhamedane. Populli pyet "po a thue as të vdekurit nuk lehen te qetë?" Kush kishte me mendue se midis Shkupit ekziston kësi Zyre reformash, e cila i fyen çdo njeriut edhe ma të shenjtat ndjenja fetare, tuj mos i Ianë as vakëfet rahat).

Me plot të drejtë është konstatuar se me fillimin e lëkundjes së themeleve të shtetit osman, kreri fetar myslimanë u përball me fillet e shekullarizimit të shoqërisë. Porosia fetare e barazisë njerëzore tashmë gjendej përballë dallueshmërisë, nivelizimeve dhe lartësimeve të etnive, gjegjësisht kombeve.

Regjimi komunist gjatë gjithë kohës që sundoi në Shqipëri e luftoi fenë dhe traditat fetare. Lufta nisi qysh ditët e para kur e morën pushtetin komunistët dhe deri në ditën kur e dorëzuan.

Po ti hedhim një vështrim katalogëve të arkivit shtetëror të Stambollit do të vërejmë lloje nga më të ndryshme regjistrash dhe dosjesh, duke filluar nga ato të pronave, vakfëve, zyrtarëve të lartë të shtetit etj. e deri tek dosjet e ndryshme të xhamive gjatë periudhës otomane. Por, kësaj radhe ne do të ndalemi vetëm në disa prej xhamive të Malit të Zi që ruhen në dosjet e arkivit shtetëror të Stambollit.

Xhaminë e ka ndërtuar Ilijaz Kuka, gjyshi i Mehmet Kukli beut të njohur për vakëfet e shumta dhe vakëfnamen e tij të lënë. Mesxhidi është ndërtuar në fund të shek. XV në anën e majtë të lumit Lumbardh (Bistricë) në mahallën e quajtur me emrin e njëjtë Ilijaz Kuka(1).

Është ndërtuar menjëherë pas xhamisë së Jakub beut, në gjysmën e dytë të shekullit XV-të, llogaritet si xhamia e dytë e ndërtuar në Prizren.

Pas konstituimit të pushtetit osman në vitet e para të saja (aty në mes viteve 1460-1470) është ndërtuar edhe mesxhidi i parë në Prizren.

Në Kalanë e Prizrenit e cila daton qysh nga koha e periudhës romake -bizantine janë vendosur forcat ushtarake osmane nga viti 1455 dhe qëndruan aty gjer në vitin 1912.

Pas ardhjes në Prizren, të sulltan Fatih Mehmetit të II-të i cili qëndroi nga qershori gjer në shtator të vitit 1455 në Kosovë, me ç’rast në atë kohë në qytetin e Prizrenit ekzistonin 8 kisha ortodokse serbe dhe 2 kisha katolike, urdhëroi që njëra nga kishat ortodokse serbe, kisha e Shën Premtes (Bogorodica Ljevishka) e ndërtuar nga mbreti Millutin në vitin 1307 në bazamentin e bazilikës bizantine të mëparshme, e cila ishte në atë kohë,kisha qendrore ortodokse e ipeshkvisë serbe(mitropolisë) së Prizrenit të shndërrohet në xhuma xhami(1).

Në pranverën e vitit1455, pas depërtimit të ushtrisë osmane në krye me sulltan Fatih Mehmetin e II-të dhe çlirimit definitiv të Kosovës nga shteti serb mesjetar, pas pushtimit të kështjellës së Novobërdos nga vazali osman i gjeratëhershëm serb Gjuragj Brankoviqit, sulltan Fatihu me ushtrinë e vet erdhi në Prizren me ç’rast kaloi një kohë në të.

Ngjarjet, lëvizjet politike e zhvillimet diplomatike që çuan në shpalljen e pavarësisë dhe formimin e shtetit dhe qeverisë së parë shqiptare nuk mund të kuptohen pa kontributin e klerikëve, që ishin shtresa më intelektuale shqiptare. Në ngjarje shumë të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare si Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Lidhja e Pejës, Kongreset e Manastirit, Dibrës, Elbasanit dhe në kryengritjet e mëdha shqiptare të viteve 1910-1912, këta prijës qenë dhe udhëheqësit e tyre.

Islami si religjion dhe qytetrim me një doktrinë universale per një kohë të shkurtë arriti të përhapet deri në viset më të largëta prej Atlantikut në Perëndim deri në Indokinën e largët dhe prej Afrikës Qendrore deri në Verilindje në Buharë e Uzbekistan si dhe në juglindje të Evropës në Ballkan.

Me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe me themelimin e shtetit të pavarur shqiptar, çështjes së zhvillimit të arsimit iu kushtua rëndësi kryesore.

U mbushën plot 93 vjet nga themelimi i Komunitetit Mysliman Shqiptar, si një bashkësi që do të përfaqësonte zërin e besimtarëve myslimanë në Shqipëri, zërin e myslimanëve në trojet shqiptare, madje, në mjaft raste, edhe zërin e mbarë shqiptarëve.

Është mendim i përbashkët i studiuesve vendas e të huaj, se epiqendra e kryengritjeve shqiptare të viteve 1908-1912 ishte në Vilajetin e Kosovës.