Hyrje

Njeriu gjatë jetës në këtë botë përballet me shumë çështje të rëndësishme por edhe më pak të rëndësishme. Sfidat me të cilat përballemi janë të intensitetit të ndryshëm dhe burojnë nga brenda dhe nga jashtë. Njeriu bashkëkohor zakonisht është konfuz dhe i hamendshëm kundrejt informacioneve të shumta dhe shpesh kundërthënëse. Informacione ka shumë, por dilema edhe më shumë, kurse kohë për t’i trajtuar këto informacione dhe për t’i vlerësuar shumë pak. Nuk mjafton që të merremi vetëm me burimin e informacioneve që ta kategorizojmë “vendin” dhe “rolin” e këtyre të dhënave, por në ndihmë duhet ta ftojmë edhe atë forcën e brendshme, atë që e quajmë “fitre” (natyrë e pastër), për të gjetur daljen nga labirinti i quajtur “jeta në këtë botë”.
Çdo ditë e më tepër njeriu bashkëkohor bindet se shpëtimi, qetësia dhe lumturia shpirtërore e tij nuk mund të gjendet vetëm në të arriturat e shkencës dhe teknologjisë bashkëkohore. Kësaj i ndihmon edhe fakti se njeriu bashkëkohor që nga rinia e hershme, nëpërmjet shkollave dhe jetës së përditshme, po mëson të mendojë dhe të vetëdijesohet, kurse të menduarit dhe vetëdijesimi është diç që e kërkon Krijuesi. Në fund të fundit, arsyeja është një nga mjetet fetare për ta njohur të vërtetën. Në këtë përpjekje drejt të vërtetës disa e kanë groposur të vërtetën, qëndrojnë në errësirë, por disa të tjerë vazhdimisht e kërkojnë të vërtetën. Këtyre të fundit Allahu i madhërishëm pjesërisht ua ka zbuluar këtë të vërtetë e pjesërisht do t’ua zbulojë në të ardhmen.
Këtë përpjekje do ta përshkruajë bukur dr. Mustafa Mahmudi, shkencëtari i famshëm egjiptian:
“Ti, unë dhe të gjithë udhëtarët e kësaj anije kozmike që quhet Tokë, e dimë se ajo, së bashku me planetët e tjerë të sistemit diellor, tashmë me miliona vjet depërton nëpër kozmos... Kurse Dielli, në shoqëri të qindra mijëra milionë yjeve të tjerë formon, duke lundruar, qytetin, emri i të cilit është galaktikë ... Ka edhe me qindra mijëra milionë galaktika të cilat sikur kjo, lundrojnë në gjatësinë dhe gjerësinë e padukshme dhe të pafund të kozmosit. Vetëm një shikim në qiell dhe në këtë arkitekturë kolosale kozmike, gjatë natës së errët e të qetë, nxit mahnitje.
Ku po shkojmë? Ç’është fillimi dhe ç’është fundi? Kush është ai që e ka krijuar? Si? Përse?
Shkenca thotë se kjo arkitekturë gjigante, me gjithë madhështinë mahnitëse, është ndërtuar nga një element - materia, se e tëra është projektuar në një stil dhe sipas një plani primordial dhe se i është nënshtruar ligjeve të njëjta. Kurse arsyeja thotë se është e domosdoshme dhe e nevojshme që arkitekti dhe krijuesi të jenë një. Nëse kthehemi dhe e hedhim shikimin mbi tokën dhe mendojmë për fenomenet e saj, për jetën e vdekjen, për florën e faunën, për njeriun dhe misteret rreth tij..., do ta gjejmë gjënë e njëjtë, ligjet e njëjta, një materie, një element, një stil dhe një plan në çdo gjë. Ai që e ka ndërtuar qiellin, është po Ai që drurit ia ka dhënë gjethin e rrënjët, trungun e degët... Ai është i cili akrepit ia ka dhënë helmin, trëndafilit erën e këndshme, njeriut arsyen. Ai është Ky që çdo gjë e ka krijuar nga qelizat reciprokisht të ngjashme... po ashtu sikur që shtëpitë ndërtohen nga materiali i njëjtë. Uniteti i ligjeve arkitektonike na konfirmon edhe unitetin e Krijuesit, i cili i pavarur dhe i pandikuar, e ka ndërtuar çdo gjë dhe në punën e të cilit nuk ka pasur pjesëmarrje apo dorë tjetër, pos e Atij.
Ky është Ai, All-llahu. Një dhe i Vetmi. Ai është Krijuesi i mirëfilltë që nuk ka rival. Nuk mund të themi: “E kush e ka krijuar Atë?” Krijuesi i vërtetë nuk mund të jetë i krijuar. Ai krijon nga hiçi, krijon me fjalën:“Bëhu!” dhe bëhet. Të gjitha krijesat janë fjalët e Tij. Fjalët e Tij janë të pashtershme.” [1]
Mirëpo, njeriu, nën ndikimin e faktorëve të brendshëm (lakmia, epshi, pasioni, egoizmi etj.) dhe të jashtëm (ideologjitë e shumta retrograde dhe mendjeve të krisura), bëhet pjesëtar i një prej disa grupimeve historike ideologjike: josbesimtar (ateistët, politeistët), besimtar jo i mirëfilltë (fetë e shtrembëruara si hebraizmi, kristianizmi) dhe besimtar i mirëfilltë (Islami).
Në pamundësi që në këtë shkrim të merremi me vërtetësinë e feve dhe historikun e tyre, do të shtrojmë parimet themelore të besimit islam në prizmin e arsyes, sepse arsyeja e shëndosh nuk mund të jetë tjetër pos në frymën e Islamit, kurse Islami nuk mund të jetë tjetër pos në pajtim të plotë me arsyen.[2]


Besimi nëpër histori

Feja në një Zot është e pranishme në botë me njeriun e parë. Ajo ka kaluar nëpër periudha të ndryshme, nga miratimi e deri te refuzimi, por gjithnjë ka ekzistuar e gjallë dhe vravashkë për të gjithë. Madje, edhe në kohën e vrazhdësisë më të rëndë kundrejt fesë, shohim se feja gjallërisht lufton në tavolinat e besimtarëve dhe jobesimtarëve, njëra palë duke e mbrojtur, kurse tjetra duke e sulmuar. [3]
Njeriu nga fillimi i tij në Tokë ka ndjerë se është e domosdoshme të adhurojë diç dhe që hyjnisë së tij t’i ndërtojë tempull. Për këtë arsye lutja ishte domosdoshmëria e parë, sikurse edhe domosdoshmëria për arritjen e furnizimit dhe sigurimit të strehës. Njeriu me intuitën e tij e përfundoi se atij i duhet feja në të cilën do ta gjejë veten. Shpirti i tij dridhej për shkak të urisë për fe sikur që trupi i dridhej nga uria për ushqim dhe siguri. Por, sikur që njeriu nuk arriti t’i kuptojë dhe t’i njoh sekretet dhe fuqitë të cilat Toka i fshehte, siç janë energjia elektrike etj., ashtu nga fillimi nuk arriti ta kuptojë thelbin e hyjnisë së mirëfilltë, por e ka zbuluar pas një rrugëtimi të gjatë i cili qe përplot me eksperimentime dhe gabime, pikërisht ashtu siç ka ndodhur me zbulimin e ligjshmërive të tjera natyrore. Flasë për njeriun i cili nuk është i udhëhequr me udhëzimin e Krijuesit, për njeriun i cili është larguar nga udhëzimet me të cilat erdhën pejgamberët, për njeriun i cili me arsyen dhe shpirtin e tij synoi ta arrijë të vërtetën për Zotin dhe për veten.
Politeizmi (shirku) i parë te njeriu lindi atëherë kur drita pejgamberike filloi të zbehet dhe me respektin e tepruar të njerëzve të mirë, kurse mushrikët e parë qenë nga populli i Nuhit a.s.. Ata fillimisht filluan t’u bëjnë fotografi njerëzve të mirë që kishin vdekur, t’i përkujtojnë, por brezat pas tyre, filluan t’i adhurojnë. Njeriu i asaj epoke adhuronte zota të rrejshëm, u bënte sakrifica dhe varrin e tyre e merrte për vend të shenjtë dhe për vendvizitë. Shkallërisht, ky adhurim u zhvillua në atë masë sa që u bë ritual i rregullt. Madje, populli ndërtoi për gjyshërit e tyre edhe idhuj që paraqisnin simbolin e gjyshërve të tyre dhe këtë simbol e shpallën për ikonë të zotit të tyre. Filloi të përhapet bindja se shpirti i këtij stërgjyshi mund të inkarnohet në ndonjë shtazë apo bimë dhe kjo bindje kaloi në adhurimin e idhujve dhe drunjve. Çdo fis e kishte shtazën e vet, totemin e vet, të cilin e adhuronte, i cili herë-herë ishte shpend, herë-herë dhelpër, herën e tretë luan, herën e katërt demi Apis, herën e pestë lopë. Të tjerët sërish në lutjet e tyre iu kthyen burimeve të fuqisë dhe forcës në natyrë dhe adhuronin erëra, ciklone, bubullima, dete, planetët, yje, zjarrin ... “Krahas rritjes së nevojave dhe brengave të njeriut, rritej edhe numri i zotave dhe e shohim se si adhuron zotin e shiut, të luftës, të prodhimit, të detit, erës etj. Këta shumë zota, disa i kanë rrëgjuar në dy zota kryesor: te hindusët Vishna dhe Shiva, te persianët Hermesi dhe Ahrimeni,”[4] Po ashtu, besonin se ekziston edhe zoti kryesor, suprem, të cilit i nënshtroheshin të gjithë zotat lokalë. Ky prezantim kalimthi i historisë së feve mund të na mashtrojë dhe të mendojmë se religjioni lindi nga besëtytnia dhe ai është përrallë dhe se për njeriun inteligjent e të arsyeshëm është detyrim që t’i hedh poshtë të gjitha këto bindje. Mirëpo, ky është përfundim i gabuar. Kush qëndron pas tij i ngjason atij i cili nga ne kërkon ta mohojmë medicinën dhe të arriturat e saj vetëm nga shkaku që ajo lindi pas medicinës primitive, si tatuazha, falli, kauterizimi, me çka merrej mjeku primitiv. Apo kërkon ta mohojmë kiminë sepse lindi nga hulumtimi mitik i eliksirit të jetës dhe trurit të urtakëve... apo kërkon ta braktisim astronominë sepse lindi nga astrologjia dhe magjitë... apo vetëm u ngjajnë atyre...
Ngjashmëritë dhe afërsitë e të gjitha epokave të lindjes së mendimit fetar është dëshmi për fenë e jo kundër saj. Ajo dëshmon se ideja për fenë është e lindur dhe gjendet brenda njeriut, në të, e përhershme prej kur filloi të mendojë dhe të ndjejë. Nevoja për fenë është nga fillimi i botës, atëherë kur njeriu fillojë të veprojë si njeri. Mirëpo, një pjesë e njerëzve në rrugëtim drejt të vërtetës hyjnore udhëtoi ngadalë në faza, duke u zhvilluar pak nga pak. Kur aftësia e tyre arriti një shkallë më të qëndrueshme, edhe ata filluan të afrohen më afër të vërtetës. Perceptimet e tyre treguan një zhvillim, por jo deri në shkallën e fundit. Persianët e vjetër e refuzuan zotin e diellit, duke i dhënë Atonit cilësinë e Zotit të mirëfilltë, kurse Diellit duke i dhënë simbolikën e Atonit. Edhe popujt e tjerë treguan ecje para. Sokrati u rebelua kundër zotave dhe besimeve greke, sepse ata identifikoheshin me zotat-njerëz, të kufizuar. Aristoteli mendon se Zoti e vuri në lëvizje gjithësinë por Ai vetë është i palëvizshëm. Edhe të tjerë bënë gabime në perceptimin e drejtë të fesë, sepse arsyeja nuk mjafton ta zbulohet feja e vërtetë. Asaj megjithatë i nevojitet ndihma hyjnore, shpallja, sepse në rrugën e gjatë drejt të vërtetës ka shumë pengesa dhe sfida që duhet përballuar. Pengesat, si epshi, e mjegullojnë horizontin e arsyes, e mjegullojnë pasqyrën e zemrës nëpërmjet të cilave arsyeja i percepton gjerat nga bota materiale dhe jomateriale. Kurse ne e dimë se zemra është vendqëndrim i arsyes dhe me të kuptohet e vërteta, deri sa truri është instrumenti material, në të cilin gjendet inteligjenca, nëpërmjet të cilit arsyeja i percepton gjerat nga bota materiale. Në të është inteligjenca. Sipas kësaj mund të shohim se shumë popuj të cilët i ka shkatërruar Allahu kanë qenë inteligjentë, e kanë shfrytëzuar atë pjesë të arsyes që shërben për perceptimin e gjerave nga bota materiale[5], për perceptimin e ligjësive kausale në natyrë. Por, feja e tyre ka absurdin e saj, adhurimin e pasionit dhe idhujve të ndryshëm. Kjo na habit neve, duke e ditur inteligjencën e tyre. Megjithatë, kjo është për shkak të territ në zemrat e tyre, për shkak të pamundësisë së zemrës ta perceptojnë të vërtetën nga bota jomateriale, nga bota në të cilën sundojnë ligjet krejtësisht të tjera, sepse pasqyra e zemrës ka qenë së tepërmi e mjegulluar nga ndjekja e pasioneve.[6]
Allahu thotë:
„Ne kemi paracaktuar për Xhehenemin shumë xhinë dhe njerëz, sepse ata kanë zemra, por nuk kuptojnë, kanë sy, por nuk shohin dhe kanë veshë, por nuk dëgjojnë. Ata janë si kafshët, madje edhe më të humbur. Pikërisht këta janë të shkujdesurit.“ (El-A’raf, 179).
Për këtë arsye, Allahu dërgoi shpallje për udhëzimin e njerëzve, siç është premtuar qysh në ezel (botën paraekzistenciale):
“Ne u thamë: “Zbritni të gjithë prej Xhenetit! Kur t’ju vijë udhëzimi Ynë, ata që do t’i përmbahen atij, nuk do të kenë frikë dhe nuk do të dëshpërohen. Kurse ata që i mohojnë dhe i përgënjeshtrojnë shpalljet Tona, do të jenë banorë të Zjarrit, ku do të mbesin përgjithmonë.” (El-Bekare, 38-39).
Religjioni ka historinë dhe evolucionin për njeriun e zakonshëm, i cili është larguar nga udhëzimi i pejgambereve. Ai me forcat e tij ka çarë rrugën drejt njohjes së Zotit, por këtë njohuri e ka të mangët sepse fuqia e arsyes është relative, për dallim nga pejgamberët, të cilët të vërtetën e thithnin nga shpallja dhe ua komunikonin njerëzve të vërtetën e pastër.[7]



Zoti i madhërishëm – perceptimet nëpër kohë

Ateisti ka menduar në kokën e tij se Zoti është fryt i frikës dhe i imagjinatës njerëzore, por është i verbër që të shoh që në fakt për pohimin e tij nevojitet imagjinatë shumë më e madhe. Nëse njeriu pohon se Zoti është prodhim i imagjinatës njerëzore, atëherë kush e krijoi mundësinë e vetë përsiatjes dhe meditimit, dhe këtë univers përsosmërisht të rregulluar me të gjitha ligjet të cilat në të dominojnë? Ateisti do të thotë: Kjo është çështje rasti. Por, vallë, të gjithë ne dhe shumë mrekulli e fenomene në këtë gjithësi janë çështje rasti? Vallë, vetvetiu ndodhi tërë kjo që e shohim. Të meditojmë për këtë më seriozisht ....
Kjo i gjanë rastësisë, sikur të frynte tornado dhe nga deponia e hekurishteve me hekur të vjetër e të ndryshkur të ndërtonte në aeroplan bashkëkohor supersonik. Apo sikur të hedhin shumë argjilë, rërë, çimento dhe hekur të det dhe të presim të bëhen tullat dhe të palosen njëra mbi tjetrën, duke e ndërtuar kështu një objekt të bukur me të gjitha karakteristikat e veta, me instalimin e sistemit të energjisë elektrike, ujësjellësit dhe tërë infrastrukturën tjetër që kërkohet për një objekt bashkëkohor. Edhe vetë qeliza e vogël përmban tërë një sistem kompleks për të funksionuar. Mosfunksionimi vetëm i një elementi do ta degradonte vetë qelizën. Vallë, ky sistem shumë efikas funksionon rastësisht. Edhe në laboratorët më të zhvilluara, më të automatizuara, më të robotizuara, qeliza nuk mund të prodhohet rastësisht apo në bazë të elementeve të vdekura.[8] Vallë, mund të pohohet edhe më tej se gjithësia është prodhim rasti, e jo prodhim i një plani të përkryer nga Krijuesi Suprem, i cili e ndërtoi këtë. Nuk duhet harruar se edhe nëpërmjet arsyes, në të cilin thirren së tepërmi ateistët, mund të vijmë deri te përfundimi se Zoti ekziston dhe për këtë kalimthi do të flitet në pjesë të tjera të shkrimit. [9]


Harmonia e përkryer në univers, argument për besim

A mund ta njohim e të mësojmë ç’është gravitacioni, ç’është magnetizmi apo edhe ç’janë fenomenet e mjeranë univers? E qartë, ato nuk mund t’i njohim, as nuk mund ta mësojmë thelbin e tyre, por mund t’i mësojmë nëpërmjet shqisave efektet e veprimit të tyre të cilat ekzistojnë në mënyrë të përsosur në univers. Çdo gjë e krijuar i nënshtrohet këtyre ligjeve. Ato do të jenë aktive gjithnjë sepse aktiv janë edhe atributet e Allahut, të Përkryer, të Përsosur dhe të pakufizuar me kohë dhe hapësirë. Bota bimore dhe shtazore ekziston aq mirë, aq mrekullueshëm sa çdo studim shkencor do të na mahnisë. Universi gjithnjë lëviz me saktësinë më të madhe. Miliarda trupa qiellorë lëvizin në rrugëtimin e tyre pa kapriciet e teket zakonshme njerëzore. Çdo gjë lind, zhvillohet dhe vdes. Nga eksplodimi i një ylli lindin yje të ri, në harmoni të përkryer. Eksplodimi zakonisht krijon rrëmujë, por këtu çdo gjë duket dhe është e përkryer. Normalisht, ky rend kozmik e ka krijuesin e tij absolut. Nëse do të thoshim se ky krijim i kozmosit, i botës bimore dhe shtazore është punë rasti, do ta shtronim pyetjen vijuese: jemi duke shëtitur nëpër natyrë, kur, ja, atje në largësi shohim diç interesante. Afrohemi dhe shohim një shtëpisë kompjuteri dhe monitori. E hapim, kur aty miliona informacione. Vallë, janë punë rasti apo punë miliona njerëzish, me dije dhe planifikim. Nëse për një kompjuter njeriu na duhej shumë punë e energji, shumë mjete e planifikim, si marrim guxim ekzistencën ta quajmë çështje rasti. Kjo hipotezë mediokre ndoshta edhe ka mundur ta mashtrojë dikë në të kaluarën, por tash kur edhe vetë shkenca materialiste po e kërkon fillin e ekzistencës, madje po bëhen prova të shumta për ta zbuluar fillimin (bumin!) e parë, do të ishte marrëzi të mendohej diçka e tillë.
Po vetë njeriu është një fenomen, një enigmë që mahnit. Nuk do t’i shfrytëzojmë të dhënat e shumta të ekspertëve, sepse këtë ju do ta bëni sipas dëshirës dhe prirjes suaj, por do të theksojmë çuditë e ekuilibrit matematikor në kohën kur u krijua njeriu, para miliona e miliarda vitesh, në kohën e Ademit. Ju e dini se çdo qenie ka sasinë e përcaktuar të elementeve kimike si natriumi, kaliumi, kalciumi, fosfori, sheqeri, kolesteroli, hekuri, jodi, etj. Çdo prishje e këtij ekuilibri do të shkaktonte sëmundje e edhe vdekje. Kjo ndodh edhe me temperaturën e trupit, 37 shkallë, kjo ndodh edhe me shtypjen e gjakut 120/80 etj. etj. Trupi i njeriut paraqet çudi teknike që edhe përkundër zhvillimit të madh tekniko-teknologjik, njeriu ende nuk është në gjendje ta kopjojë këtë ligj madhështor primordial dhe të ofrojë sqarimet kryesore.
A nuk keni menduar se për ta bërë një krijesë, një njeri do të duhej parapërgatitje: shkencore, materiale etj. A nuk flet vetë fakti se njeriu është i paaftë edhe në shekullin XXI të krijojë diç e lëre që këtë e ka bërë para miliona apo miliarda vitesh. Apo, këtë proces e arsyetojmë me teorinë e rastit.
E pranojmë sfidën e rastit. Do ta marrin një sasi të madhe shkronjash dhe pas një përzierje të tyre, do t’i hedhim në platonë e një stadiumi. Papritmas, nga ato shkronja të derdhura u shkrua emri i Shekspirit, apo i Betovenit. Na besohet kjo? Jo, natyrisht që jo, por ta zëmë se kjo ndodhi rastësisht. Të shkojmë më tej, t’i marrim ato shkronja, t’i përziejmë mirë dhe t’i hedhim sërish po aty. Papritmas: na u shkrua një kapitull i librit të Shekspirit apo një krijim i vogël i Betovenit. Na besohet kjo? Natyrisht se jo, madje, do të reagonim më ashpër ndaj atij që e rrëfen këtë tregim nga fusha e fantastikës. Por, nejse, ta zëmë se edhe kjo ndodhi. Sërish, t’i marrim shkronjat, t’i përziejmë mirë dhe për së treti t’i hedhim ato shkronja në stadiumin e përmendur. Por tash, habia është edhe më e madhe. Në vend të një fjale, apo të një kapitulli, tash nga hedhja jonë e shkronjave na u shkrua vetvetiu vepra Hamleti, apo Mbreti Lir apo një simfonia e nëntë e Betovenit, apo një krijim muzikor i Mozartit! Na besohet kjo? Natyrisht se jo. Është e qartë se asgjë nuk krijohet rastësisht. Çdo gjë ka qëllimin e tij dhe i shërben qëllimit të caktuar. Mosdija jonë nuk mund ta mohojë krijimin perfekt të Krijuesit, por do ta dëshmojë paaftësinë tonë për t’i kuptuar edhe gjerat më të vogla e lëre ato më të ndërlikuarat.[10]
Do të themi se mendimet e jobesimtarëve çdo ditë po rrënohen nga vetë ata. Evolucionistët theksojnë se me kalimin e kohës krijesat ecin prej përsosurisë së tyre, për të arritur deri te më të përsosurat, të cilat funksionojnë në sistemin e më të fortit etj. etj. Në anën tjetër, fizika e njeh Ligjin e Dytë të Termodinamikës, i cili ligj, përndryshe i eksperimentuar praktikisht dhe teoretikisht, pohon se me kalimin e kohës kushtet natyrore çojnë drejt kaosit, rrëmujës. Si do t’i pajtojmë këto dy ligje, kur i pari, ai i evolucionit materialist është totalisht i papranueshëm për shkencën moderne dhe logjikën, e në anën tjetër Ligji i Dytë i Termodinamikës është i provuar dhe i arsyeshëm.[11] Natyrisht, se shpjegimi materialist i krijimit nga rasti është i papranueshëm, i pamundshëm dhe i refuzueshëm si nga aspekti shkencor ashtu edhe nga ai logjik.[12]


Rastësia e krijimit, absurd

Teoria e rastit është mbështetja kryesore e materialistëve. Pa u thelluar më tepër, do të themi mos vallë shtegtojnë rastësisht shpendët dhe peshqit me mijëra kilometër, nëpër dete e shkretëtira? Vallë rastësisht zogthi i vogël brenda në gëzhojë thënë gëzhojën dhe del nga ajo? Rastësisht ngjizet (koagulohet) gjaku në lëndimet tona trupore dhe varra qepet pa mjek kirurg? Rastësisht bima e lulediellit e kupton se Dielli është burimi i jetës së saj dhe i rrotullohet atij pa asnjë hamendje e gabim? Ka edhe shumë shembuj të tjerë që nuk do t’i cekim për arsye të kohës së kufizuar dhe monotonisë së lexuesit e arsyeshëm.
E gjithë kjo baraspeshë madhështore, i gjithë ky univers i jashtëzakonshëm, i ndërtuar nga miliona hollësi bërtet, klithë dhe flet qartë se arkitekti dhe ndërtuesi i kësaj ekzistence është Allahu, Krijuesi nga që krijon çdo gjë pa model e shembull nga hiçi. Ai posedon të gjitha atributet absolute dhe nuk i përngjan ligjeve memece të materializmit, as Lëvizësit të Palëvizshëm të Aristotelit, as Zotit idealist nga bota e Platonit, as nuk është Zoti si e imagjinon Baruh de Spinoza etj. Ai është i pastër nga këto imputime, jashtë të gjitha gjendjeve, formave dhe trajtave, kohës dhe hapësirës. Ai vërehet sipas veprimeve të tij, sepse është i papashëm. Sytë tonë nuk e shohin, kurse Ai na sheh neve.
Materializmi shkencor nuk e beson Zotin dhe që ta besojë, ai dëshiron ta sheh Atë. Ata nuk e pranojnë pakufizueshmërinë e Tij, transcendencën e Tij, dhe se atë dëshirojnë t’ia nënshtrojnë eksperimenteve empirike. Ata harrojnë se gjysma e vetë shkencës së tyre është transcendente. A nuk është transcendent nocioni i gravitacionit? A nuk ka thënë vetë Isak Njutni se “Njëmend është e pakuptueshme që ta kemi materien e cila është e pajetë dhe e pandjenja, kurse vepron mbi materiet e tjera dhe i tërheq edhe pse ndërmjet tyre nuk ka kurrfarë lidhje dhe raportesh.” [13] Ja, kjo është shkenca në të cilën thirremi por harrojmë se vetë ajo është e panjohshme, transcendente dhe e pakuptueshme me mendje. Vallë, mos janë elektronet, apo radio-valët diç tjetër?. Të gjitha këto ekzistojnë edhe pa i pa, duke u kënaqur me gjurmët e tyre dhe pasojat e veprimit të tyre. Njeriu nuk mund të depërtojë në esencë të tyre, t’ua di kuptimet, por ai i di vetëm emërtimet. Kjo është pengesa, kufiri i shkencës, sepse ajo e hulumton lashtësinë e tyre por jo esencën e tyre. Jo pse nuk do, por pse nuk mundet. Në vend të përmbytjes në kotësia e absurde të shkencës materialiste, do të ishte më mirë të besojmë në këtë transcendencë të Mirëbërësit fisnik, gjurmët e të cilit i shohim në çdo lëvizje të gjymtyrëve, në çdo të rrahur të zemrës, në çdo lëvizje të qerpikut të syrit. Kudo dhe gjithmonë.


Shpirti njerëzor

Sipas shpjegimeve materialiste njeriu është nga materia dhe paraqet krijesën më inteligjente, së cilës i janë të nënshtruara ndjenjat, ndërgjegjja, egoja etj. Ata harrojnë se njeriu ka edhe një komponentë, shpirtin, që madje është edhe kryesori. A nuk është kështu kur vendosim të bëjmë një veprim të caktuar por njëkohësisht na kujtohet se kemi vendosur edhe diçka dhe e braktisim këtë veprim. A nuk është kështu kur gjatë ditës së ramazanit jemi të uritur e të etur, por për shkak të agjërimit ne nuk e plotësojmë këtë nevojë biologjike. A nuk është kështu kur në vend që të kënaqemi me familjen e ngrohtësinë e shtëpisë, ne vendosim të shkojmë në luftë për ideale më të larta dhe të sakrifikojmë pasurinë apo edhe jetën. Do të thotë se shpjegimet materialiste janë të gabuara, sepse trupi është në shërbim të shpirtit e jo shpirti në shërbim të materies. Kjo ndjenjë për vdekje në emër të së mirës, kjo dashuri për të ardhmen duke sakrifikuar veten a është materie? Jo, e qartë se jo. Ajo është diç që nuk lejon të shihet, të kapet, të shijohet, por që ekziston. Këtë ekzistim ne e ndjejmë nga efektet që i vërejmë. Sigurisht se nuk është materie, por një gjendje e shpirtit që manifestohet në forma të jashtme.[14]
Këtë sidomos na shpjegon qartë mjekësia. Për shkaqe të caktuara ndodh që këmba të amputohet, apo zemra e veshka të transplantohet etj. Gjatë gjithë kësaj rrjedhe mjekësia nuk ka problem me personalitetin e njeriut, se mos do t’i ndodh diçka njeriut. Po të ishte prioritare materia, transplantimi apo amputimi, do të prekte në tërësinë e asaj që quhet njeri. Mirëpo, shohim se përkundër ndryshimeve biologjike, njeriu mbetet njeri, sepse shpirti është timonieri, që drejton anijen që quhet njeri.
Nuk do të gabojmë nëse themi se shpirti është liria, vigjilenca jonë, drita jonë e brendshme e padukshme, e cila na ndriçon rrugën tonë drejt dallimit të të mirës dhe keqes, të bukurës dhe shëmtuarës, të drejtës dhe të padrejtës.[15]


Vdekja është rilindje

Pjesërisht jemi përgjigjur në këtë, kurse pjesërisht do të përgjigjemi me fjalët e shkrimtarit boshnjak Mesha Selimoviq, cili thotë se “vdekja është jekin (njohuri e sigurt), e vetmja që e dimë se do të na arrijë. Përjashtim nuk ka, as befasi, të gjitha rrugët shpijnë deri te ajo, çdo gjë që bëjmë e bëjmë për të ... dhe nëse është dije e sigurt, përse habitemi kur vjen? Nëse kjo jetë është kalim i shkurtër që zgjat vetëm një çast, ose një ditë, përse luftojmë ta vazhdojmë edhe një ditë ose një çast? Kjo botë është mashtruese, kurse ajo tjetra është më e mirë”.[16]
Kjo botë është dhuratë e Zotit dhe duhet shfrytëzuar për qëllime të mira. Kjo dhuratë nuk i kthehet Zotit, sepse ai nuk ka nevojë për krijesat, por për këtë duhet t’i jemi mirënjohës. Ai është i pavarur, kurse ne të varur për Të. vdekja është kufiri deri kur mundemi të bëjmë mirë, sepse vepra e mirë do të mbetet për ne edhe pas vdekjes. Meqë nuk e dimë datën e vdekjes, atëherë të bëjmë sa më shumë, që të sigurojmë furnizim për jetën e ardhshme.
Vdekja është kalim nga shtëpia e përkohshme në shtëpinë e amshueshme. Kjo nuk është zhdukje, por lindje e re, sikurse ndërrimi i rrobave për sezonin e ri. Fryti i pemës kur piqet, vjelët. Gëzhoja e vesë së shpendit kur vjen koha e lindjes pëlcet. Po kështu vjen edhe koha kur trupi dhe shpirti duhet të ndahen. Vdekja është domosdoshmëri e pashmangshme për të kaluar në botën tjetër, ku njeriu ose ngrihet lart ose bie poshtë. Vdekja është ndryshimi i gjendjes dhe çasti i të vërtetës absolute.[17]


Jeta në varr, një hap drejt ringjalljes

Disa njerëz me mendje të kufizuar si dëshmi kundër ekzistimit të jetës pas vdekjes (Berzah) e marrin atë që njeriu me shqisa nuk mund ta njoh, atë që te i vdekuri nuk vërehen kurrfarë shenja vuajtjesh apo dëfrimesh, që nuk shihen pranë tij melekët duke e marrë në pyetje, që nuk është parë që varri i tij të ngushtohet apo zgjerohet dhe vrojtime të tjera të ngjashme. Mirëpo, përgjigjja nuk është aq e ndërlikuar sa duket në shikim të parë. Me fjalë të tjera, të tillëve do t’u thuhet se Allahu i madhërishëm për njeriun ka përcaktuar tri stacione (vendqëndrime): 1. Dunjaja (kjo botë), 2. Berzahu[18] (bota në varre pas vdekjes e deri në ringjallje) dhe 3. Dar’ul-karari, vendqëndrimi në të cilin përhershmërisht do të qëndrojë pas ringjalljes dhe për çdo nga këto vendqëndrime ka vendosur ligjshmëri përkatëse për to. Sa i përket kësaj bote, Ibn Kajjimi[19] e shpjegon se Zoti e ndërtoi njeriun prej trupit dhe shpirtit dhe dispozitat dhe përcaktimet në këtë botë i ka lidhur për trupat, duke i vënë shpirtrat në plan të dytë. Kështu ne e akceptojmë vetëm atë që e ka shprehur gjuha ose që e ka bërë ndonjë organ, qoftë kjo edhe kundër asaj që shpirtrat e fshehin në vete. Nga ana tjetër, ligjshmëritë që ekzistojnë nëberzah në mënyrë primare i akceptojnë shpirtrat, deri sa trupat janë në plan të dytë. Në berzah ëndjet dhe vuajtjet shpirti ia përcjell trupit, sikurse që në këtë botë ëndjet dhe vuajtjet trupi ia përcjellë shpirtit.[20] Këtë do të mund ta kuptojmë pak a shumë edhe nga shembulli i kësaj bote. Çaste të këndshme apo të trishtueshme që njeriu i përjeton në gjumë korrespondojnë me shpirtin e tij, duke e lënë trupin në plan të dytë, vetëm si pjesë dytësore të suitës. Ndodh që njeriu pas gjumit jo të rehatshëm të ndihet i lodhur. Kjo do të ndodh edhe në berzah, dhembja do të ndihet edhe në trup, por në mënyrë më të drejtpërdrejtë. Kjo do të ndodh edhe më dukshëm në ringjallen që do të ndodh në Ahiret. Edhe pse arsyeja këtu nuk ka hapësirë, megjithatë meditimi më i thellë nuk tregon se ringjallja është e paarsyeshme. Nëse edhe dikush do të del me kundërshtim problemi është tek ai që botën Përtej e ngatërron me kriteret e kësaj bote.[21]


Ringjallja dhe dhënia e llogarisë

Ringjallja ekziston kurse këtë e dëshmon ky rend i mrekullueshëm hyjnor i cili e përfshin gjithë universin dhe ku çdo gjë funksionon sipas planit urtësisht të planifikuar. Ky rend funksionon në gjerat e mëdha dhe në ato të vogla, madje edhe deri te elektroni. Pse të ekzistojë ringjallja? Besimtari do të thotë se ajo do të vijë. Këtë e kërkon jeta jonë e padrejtë në këtë botë. Ndjenja për drejtësi e për barazi na çon në përfundim se ajo ekziston dhe do të vijë, por jo në këtë botë, e cila është sikurse edhe vetë njeriu, me mangësi e kufizime. Ne e ndiejmë këtë nevojë por nuk e njohim, sikurse e ndjejmë nevojën për drejtësi absolute, edhe pse nuk e kuptojmë thelbin e saj. Ajo është absolute dhe e Botës përtej kurse perceptimi ynë është i kësaj bote dhe joperfekt, rezultat i arsyes dhe veçorive të kësaj bote. Për këtë na mëson Krijuesi ynë nëpërmjet Shpalljes, mësuesit absolut të njeriut.
Edhe vetë jeta e njeriut, herë në gjumë e herë pa të, asocon jetën dhe vdekjen., sepse sa mbaron, sa sërish fillon. Gjumi është vdekja e vogël; njeriu vdes që të rizgjohet, sepse vdekja nuk është tjetër pos jetë – kalimi nga jeta e shqisave në jetën e kuptimeve. Këto kuptime të veçuara janë të mangëta, por së bashku e plotësojnë njëra tjetrën. Kjo domethënie është se këto ligjësi janë të Krijuesit dhe se çdo gjë ndodh sipas planit paraprakisht mirë të përcaktuar. Kuptimi është se fillimi dhe fundi nuk është vdekja përfundimtare por fundi i një cikli për të filluar tjetri, siç ndodh me bimët kur pas vyshkjes mbinë filizi i ri. Këto ngjarje nuk janë halucinacion as ëndërr, por realitet, për të cilën duhet dhënë llogari. Sepse, Allahu është Ai i cili krijon nga fillimi dhe pas vdekjes kthen në jetë ...


Drejtësia

Duke parë se ç’po ndodh në botë shumë njerëz shtrojnë pyetjen: përse ndodh kjo?, a është dënim nga Zoti?, a është Zoti i drejtë?, përse Zoti na i merr gjerat më të dashura etj. etj.?!?
Harrojmë se e gjithë çka kemi nuk është e jona. ato i kemi gjetur dhe i kemi në shërbim për një kohë të caktuar. Harrojmë se ne nuk jemi krijues të jetës, të shoqërisë, të pasurisë, por vetëm shfrytëzues të përkohshëm. Po ashtu, harrojmë se atë që e quajmë fund të diçkahit, vdekje të më të dashurës është tek fillimi i jetës së vërtetë, jetës së përhershme. Prandaj, duken të pavend fjalët se “Zoti e vdiq dikë”, “Zoti e mori” e të ngjashme. Sepse, si e mori Zoti, si e vdiq Zoti, kur ajo është e Zotit, Ai është krijues i tij etj. Zoti është El-Mubdiu we’l-mu’idu d.m.th. Ai që krijon nga hiçi dhe pas vdekjes kthen në jetë. Kjo jetë e ëmbël shërben të tregojë vetëm mangësitë e saj e jo joshjet e madhështitë, kalueshmërinë e jo përhershmërinë. Kjo është sikurse dërgimi i fëmijës te mjeku nga nëna. Fëmija fillimisht mendon se mjeku dhe nëna nuk ia duan të mirën, por më vonë e kupton se pikërisht dhembja është e mira për të. Kështu është edhe me vdekjen. Ajo është e dhembshme, por ëmbëlsia fillon pas vdekjes, në botën tjetër, në kopshtet e xhenetit.
Përse dyshojmë? Përse arsyeja nuk mund të jetë autoriteti kryesor? Sepse, burimet e informacionit për arsyen janë të mangëta dhe konkludimet do të jenë relativisht objektive. Arsyeja e tij ka mundësi ta perceptojë Udhëzimin por jo që edhe vetë të bëhen udhëzim. Absoluten dhe relativen mund ta gjykojë me objektivitet maksimal vetëm Krijuesi, ai i cili e di absolutisht të vërtetën dhe është i privuar nga mangësitë botërore. E vërteta absolute është diç që ekziston por duhet të ndjejmë nevojë për të, sikur që ndjejmë nevojë për ujin edhe pa e parë se uji ekziston. Vetë etja është dëshmi për të. Kësisoj edhe nevoja për absoluten është dëshmi se ajo ekziston, sepse nevoja jonë për të këtë e dëshmon. Edhe nevoja për drejtësinë në këtë botë na udhëzon se drejtësia absolute ekziston, por ku? Në këtë botë sigurisht se jo, sepse jemi të mbështjellë me emocione e dhembje, uri e etje, pasuri e varfëri, dashuri e urrejtje. Por, ku është drejtësia absolute? Pa tjetër, se ajo ekziston por jo në këtë botë, sepse kjo botë është vend “sprove e sfide”. Por, sërish, nevoja jonë për drejtësi kundrejt padrejtësive në këtë botë dëshmojnë se ajo ekziston në Botën përtej, atje ku nuk ndikojnë dhembja dhe dashuria, varfëria dhe pasuria, altruizmi e egoizmi. Drejtësinë absolute nuk na dëshmon kjo botë, sepse ajo është e koncipuar në relativitet, mangësi, veçori këto të krijesave, por drejtësinë absolute e dëshmon pikërisht nevoja jonë, etja jonë për Botën përtej.
Besimtari e ka të qartë se çdo gjë që na është marrë në këtë botë kaluese do të na jepet në botën tjetër, atëherë kur më së shumti na nevojitet ndihma për Krijuesin.[22]


Refuzimi i udhëzimit dikur dhe sot

Përse shumë popuj refuzojnë udhëzimin hyjnor? Përse ata mohojnë cilësinë kundrejt jocilësisë? Përse injorojnë ftesën e hapur për përqafim të të vërtetës? Ndonëse nuk është e lehtë përgjigjja, megjithatë do të përgjigjemi me gjuhë popullore: Udhëzimi është dritë, kurse brendia e tyre është e errët. Drita është aq e dukshme sa e ndanë qartë të vërtetën nga e pavërteta, vesin nga virtyti dhe vlerën nga pavlera. Ata që janë mësuar të jetojnë në terrin e jobesimit, ata që kanë mëkatuar, ata që në jetën e tyre kanë mangësi dhe lajthitje, nuk e duan këtë dritë, sepse ajo i shfaq në dritë të gjitha lajthitjet dhe gabimet në publik. Ata nuk mund të pajtohen me këtë fakt, dhe në vend që të vetëdijesohen për gjendjen e tyre të keqe, në vend që t’i vështrojnë gabimet e tyre, t’i përmirësojnë mangësitë e tyre, t’i braktisin devijimet dhe mosdijen, ata më me dëshirë pasojnë epshet, dhe përkundër dëshmive të qarta ata zgjedhin luftën e hapur kundër udhëzimit dhe bartësve të tyre.
Përse nuk e pranojnë gjuhën e mirëkuptimit dhe udhëzimit, kur ata janë zhytur në gabime e mashtrime? Përgjigja mund të jetë: Mendjemadhësia! Ky ves është i njohur qysh moti, nga mësuesi i të keqes, shejtani, i cili shfaqi mendjemadhësi kundrejt njeriut dhe gaboi.
“(Zoti) tha: “Ç’të pengojë ty që nuk iu përule, kur të urdhërova?” (Iblisi) tha: “Unë jam më i mirë se ai. Mua më krijove nga zjarri, kurse atë e krijove nga balta”. (El-A’raf, 12).
Ai lëre që shfaqi mendjemadhësi, por edhe fajësoi të tjerët pos vetveten. Ai harroi se mendjemadhësia është verbuesi më i madh dhe nuk sheh asgjë ndryshe pos mbrapshti. Kur njeriu ndjek rrugën e shejtanit, edhe ai bëhet njeri-shejtan, mendjemadh, egoist, koprrac dhe që është më e keqja, edhe ai bëhet neglizhent, përtac dhe refuzues i udhëzimit hyjnor. Por, ç’është mendjemadhësia dhe çka e karakterizon këtë ves? Ekspertët e kanë përkufizuar si ves, i cili veten dhe të tjerët i sheh jorealisht, respektivisht veten e sheh mbi të tjerët kurse të tjerët si skllevër e shërbëtorë. Por, përse bëhet kështu? Sepse, mendojmë, ata janë të vetëdijshëm për inferioritetin e tyre, për vogëlsinë e tyre dhe shprehja e mendjemadhësisë është tendencë që nëpërmjet vrazhdësisë dhe egoizmit t‘i mbajnë të tjerët në distancë e largësi, sepse autoriteti i tyre është i ndërtuar në pavlerë dhe gënjeshtra. Njerëzit e mëdhenj janë të kapshëm për publikun, sepse ata posedojnë cilësi për të gjithë të interesuarit. Institucionet e mëdha janë të hapura, sepse nuk kanë asgjë për të fshehur. Vlerat që i kanë realizuar gjatë të kaluarës nuk i frikësojnë ata që të jenë publik dhe komunikues. Kjo është sikurse rasti me luanin. Ai nuk shtiret si i fortë, as si mbret i shkretëtirës sepse ai është mbret dhe këtë e bënë vetëm kur ka nevojë.[23]
Përse njeriu bëhet mendjemadh dhe arrogant? Sepse dashurinë e tij e orienton drejt vetvetes, vetëdashurohet, bëhet narcisoid dhe botën e sheh në shërbim të vetvetes e jo veten në shërbim të të tjerëve dhe vetë vlerave. Ai harron se krijimi i tij nuk është qëllim vetvetiu por që të jetë në shërbim të Krijuesit, në adhurim të Krijuesit. Kjo ndiqet me pasoja negative, rrënohet baraspesha shpirtërore dhe njeriu çdo herë e më shumë largohet nga baza e tij, njerëzia. Kjo sidomos bëhet e rrezikshme nëse kjo vetëdashuri shkon kah kulmi, kur njeriu vetëdashurohet, vetëadhurohet dhe kërkon të adhurohet, siç ndodhi në të kaluarën te faraonët, te Nemrudi apo në kohën moderne te shqiptarët me Enver Hoxhën.
Allahu nuk lë problem pa rrugëdalje, prandaj edhe kjo rrugë ka dalje, që do të thotë se vetveten duhet respektuar e çmuar por jo që bota të rrotullohet rreth teje, por t’i bashkë me të tjerët rreth botës, e të gjitha këto në shërbim të Krijuesit, për dashuri të Tij dhe në emër të Tij. Shembull për këtë duhet të marrim nga natyra madhështore, nga bota bimore, shtazore dhe çdo gjë që na rrethon, e dukshme dhe e padukshme. Përse anarkia ekziston vetëm në botën e njeriut? Përse kjo nuk ndodh edhe në natyrë? Sepse njeriu shkeli zotimin e “halifit të Zotit” në tokë, duke e shpallur veten për pronar të çdo gjëje. Njeriu harron se Allahu çdo gjë e ka krijuar në shërbim të njeriut, por jo për abuzim të asaj, por për marrje mësimi nga i gjithë ky rend kozmik, nga vetë krijimi i njeriut, botës bimore e shtazore dhe e gjithë kjo për falënderim dhe mirënjohje ndaj Krijuesit:
“Xhinët dhe njerëzit i kam krijuar vetëm që të Më adhurojnë.” (Edh-Dharijat, 56).
Njeriu në këtë botë është sikurse politikani. Po e menaxhoi drejt qeverinë do të përkrahet nga pasuesit. Por, po e menaxhoi keq, do të kundërshtohet. Nëse politikani në fund të karrierës e sheh veten në një shtatore bronzi apo metali tjetër në qendër të qytetit, njeriu besimtar duhet ta sheh veten në lartësitë shpirtërore, në atdheun e përhershëm – xhenet, që shpirti t’i bëhet fluturakja e tij, që bota t’i bëhet vendbanim i përkohshëm, që ekstremistët t’i bëhen shërbëtorë, që arsyeja t’i bëhet ministër, që epshi t’i bëhet fuqia punëtore, që urrejtja t’i bëhet polici….duhet t‘i kultivojmë këto gjera që mos të vijë rrënimi dhe vuajtja por ngritja cilësore dhe kënaqësia me begatitë e shumta.


Literatura:

• El-Gazali, Ebu Hamid, Izbavljenje iz zablude, Visoko, 1998.
• El-Gazali, Ebu Hamid, Oživljavanje vjerskih znanosti, Sarajevo, 2006.
• El-Dzewzijje, Ibnul Qajjim, Knjiga o duši, 2003.
• Grahovac, Ersan, Osnovne postavke islamskog vjerovanja u svjetlu razumske spoznaje, në: http://www.sehur.net/kur-an-i-akida/osnovne-postavke-islamskog-vjerovanja-u-svjetlu-razumske-spozna-13.html .
• Havva, Seid, Terbijjetuna er-rruhijjeh, kapitulli mbi arsyen, Sarajevo, 2003.
• Hitti, Filip, Istorija Arapa: od najstarijih vremena do danas, Sarajevo 1988.
• Ibn Kesir, Kazivanje o vjerovjesnicima, Zenica, 1997.
• Ibrahimi, Nexhat, Leksikoni Islam, Vepra 9, Shkup, 2009.
• Mahmud, Mustafa, Allahu xh.sh. Prizren, 2001.
• Mahmud, Mustafa, Prej dyshimit deri në besim, Prishtinë, 1987.
• Sarikçioglu, Ekrem, Historia e feve, Shkup, 2008.
• Selimovic, Meša, Derviš i smrt, pa vit e vend botimi.
• Suvejdan, Tariq, Vjerovjesnici i njihovi narodi.
• Tule, Edin, ?ovjek s kraja grada, Sarajevë, 2006.
• Yahya, Harun, Gjunjëzimi i teorisë së evolucionit, në:http://www.harunyahya.com/albanian/liber/evolucionit/evolucionit.php.

________________________________________
[1] Shih: Mahmud, Mustafa, Allahu xh. sh., Prizren, 2000, fq. 20-21, ose versioni i plotë elektronik: http://www.zeriislam.com/biblioteka/ALL-LLAHU-XH.SH.html .
[2] Ersan Grahovac, Osnovne postavke islamskog vjerovanja u svjetlu razumske spoznaje, në: http://www.sehur.net/kur-an-i-akida/osnovne-postavke-islamskog-vjerovanja-u-svjetlu-razumske-spozna-13.html .
[3] Të dhënat historike: Mahmud, Mustafa, Allahu xh. sh., po aty; M. M. Sharif, A History of Muslim Philosophy, I-II, sipas: http://www.muslimphilosophy.com/hmp/index.html; Ibn Kesir, Kazivanje o vjerovjesnicima, Zenica, 1997; Filip Hiti, Istorija Arapa, od najstarijih vremena do danas, Sarajevo 1988 etj.
[4] Shih: Mustafa Mahmud, Allahu xh.sh. po aty, fq. 42.
[5] Këtë ndarje të arsyes e kam gjetur në librin Seid Havva, Terbijjetuna er-rruhijheh, kapitulli për arsyen, pa vend e vit botimi.
[6] Shih: Ekrem Sarikçioglu, Historia e feve, Shkup, 2008.
[7] Shih gjerësisht: Mustafa Mahmud, Allahu xh.sh. po aty, fq. 54.
[8] Të dhënat për qelizën janë marrë nga: Harun Yahya, Gjunjëzimi i teorisë së evolucionit, në:http://www.harunyahya.com/albanian/liber/evolucionit/evolucionit.php.
[9] Ersan Grahovac, po aty.
[10] Lexo: Mustafa Mahmud, Prej dyshimit deri në besim. Disa botime.
[11] Shih: Harun Yahya, Gjunjëzimi i teorisë së evolucionit, në:http://www.harunyahya.com/albanian/liber/evolucionit/evolucionit.php.
[12] Ersan Grahovac, po aty.
[13] Shih: Mustafa Mahmud, Prej dyshimit deri në besim, Prishtinë, 1987, fq. 90.
[14] Po aty, fq. 24.
[15] Ersan Grahovac, po aty.
[16] Mehmed Selimovic, Dervis i smrt, Sarajevë, pa vit dhe vend botimi.
[17] Ersan Grahovac, po aty.
[18] Berzah nga gjuha arabe do të thotë: Pengesë, barrierë, pengesë ndërmjet dy objekteve apo vendeve; gjendje e ndërmjeme. Në aspektin përmbajtësor berzah do të thotë: Pika e kalimit ku të ngjashmit, por entitete të ndryshme, paraqiten së bashku. Periudha pas vdekjes, pas largimit të shpirtit nga trupi dhe para ringjalljes, kiametit. Edhe Kur’ani e përmend në disa raste në kontekste të ndryshme: 25, 53; 55, 19-20; 23,99-100. Sipas: Nexhat Ibrahimi, Leksikoni Islam, Vepra 9, Shkup, 2009.
[19] Shih: Ibnu’l-Qajjim El-Džewzijje, Knjiga o duši, poglavlje o Berzehu, Sarajevë, 2003.
[20] Po aty.
[21] Ersan Grahovac, po aty.
[22] Ersan Grahovac, po aty.
[23] Shih: Edin Tule, ?ovjek s kraja grada, Sarajevë, 2006.