Ebu'l Vafa Muhamed ibn Muhamed ibn jahja ibn Ismail ibn Abbas el- Buzxhani(1), ishte matematikan dhe astronom mysliman i shekullit x, me origjinë nga Persia.
Kishte lindur në vitin 940 e.s.(2) në Buzxhan, në krahinën e Nishapurit. Ky qytet tash është një vend i shkretë, i cili gjendet në afërsi të qytezës Turbati xham, në provincën iraniane të Horasanit. Ai rridhte nga një familje e edukuar dhe e ngritur, sepse, sikur kishte theksuar edhe vetë se aritmetikën e kishte studiuar nën përkujdesjen e axhallarëve dhe dajallarëve të tij. Buzxhani lulëzoi në kohën e trazirave të mëdha politike.
Buxhidët (nga 945 deri më 1055), që ishin një familje me origjinë nga malësia Dajlam e Iranit Verior, kishin formuar një dinasti të re, e cila pati zgjeruar shumë shpejt sundimin e vet edhe mbi Irakun, që ishte epiqendra e hilafetit Abasit, kështu që qeverisja e halifit u reduktua deri në atë masë, saqë ekzistenca e tij ishte vetëm formale. Nën udhëheqjen e Buxhidëve, të cilët ishin ithtarë të mëdhenj të shkencës dhe artit, shumë shkencëtarë dhe shkollarë u joshën nga qyteti i Bagdadit, për të shijuar dashamirësinë e patronazhit të udhëheqësve të rinj. Ndryshimi i klimës politike cilësohet të ketë sjellë me vete ringjallje me përmasa të mëdha në vendet lindore islame, duke ngritur në shkallë të lartë aktivitetet letrare, shkencore dhe f ilozofike. Në moshën njëzet vjeç, Buzxhani u shpërngul në Bagdad, ku shumë shpejt arriti të bëhej astronomi dhe matematikani më i shquar, në oborrin mbretëror të Buxhidëve, duke bërë vrojtime dhe hulumtime shkencore në observatorin Bab el-Tibn. Dekada pas 4 vitit 975 duket të kenë qenë vitet e tij më produktive në astronomi, meqë kishte thënë se gjatë asaj kohe ai kishte bërë shumicën e observimeve të tij. Më vonë, për t'ia plotësuar dëshirën princit Buxhid, i cili edhe vetë ishte një intelektual që kishte interes të madh për astronominë, Buzxhani u involvua në konstruktimin e observatorit të ri në Bagdad. Bashkëpunëtor i tij kishte qenë Kuhi, një astronom tjetër i shquar nga Irani Verior, i cili gjatë kohës së tij ishte i pakrahasueshëm në punimin e instrumenteve astronomike.
Ebu'l vafa, konstrukton kuadratin mural
Në mesin e instrumenteve në observator, ishin edhe një kuadrant 6 metrash dhe një këndmatës 18 metrash, të punuar nga shkëmbi. Këtu duhet të theksojmë se thuhet që Ebu'l Vafa ishte i pari që kishte konstruktuar një kuadrant mural, një mjet ky që shërbente për vrojtimin e yjeve. Ndërkaq, punimet shkencore të Buzxhanit dhe kolegëve të tij në Bagdad, shënojnë ringjalljen e 'Shkollës së Bagdadit', që ishte një traditë me shumë gjallëri në shekullin pararendës. Shkencëtari dhe astronomi i famshëm Biruni, kishte rrëfyer për letërkëmbimet që kishte pasur me Buzxhanin, dhe shkëmbimin e të dhënave astronomike në mes tyre. Kjo dëshmon jo vetëm për vlerësimin e lartë që i bënin ata njëri-tjetrit, por edhe për vrullin me të cilin observimet astronomike shpërndaheshin atëbotë. Sipas Birunit, më 997, që të dy astronomët ishin parapërgatitur të bënin bashkërisht observimin astronomik të eklipsit të hënës, për të përcaktuar ndryshimin në kohën lokale, në mes lokaliteteve të tyre përkatëse.Rezultati tregoi një ndryshim të përafërt për një orë, që është shumë i përafërt me përllogaritjet e sotme moderne.
Përveç kësaj, Biruni bëri një numër referencash ndaj matjeve të Buzxhanit në punimet e tij të ndryshme. Punimi kryesor astronomik i Buzxhanit, i cili ka mbijetuar, është Kitab el Maxhisti. Libri përbëhet nga tre kapituj: Trigonometria, Aplikimi i trigonometrisë sferike në astronomi dhe Teoria planetare. Një dorëshkrim i pakompletuar i kësaj vepre gjendet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit. Vepra e Buzxhanit, el Maxhisti, përmbante materiale që u përdorën si referim nga shumë astronomë të mëvonshëm. Pjesa më kryesore e kësaj vepre, është ajo mbi trigonometrinë, që ishte një studim i thukët i kësaj fushe, ku bëhet prezantim i provave në mënyrë mjeshtërore mbi relacionet në trigonometrinë sferike dhe në atë të rrafshëtën. Ebu'l Vafa, njihet të ketë themeluar identitetet trigonometrike:
sin (a + b) = sin(a) cos(b) + cos(a) sin(b)
cos (2a) = 1 − 2sin2(a)
sin (2a) = 2sin(a) cos(a),
ai poashtu zbuloi relacionet për sin (a+b), dhe formulën:
2 sin2 (a/2) = 1 - cos a, dhe
sin a = 2 sin (a/2) cos (a/2)
si dhe zbuloi ligjin e sinuseve për trekëndëshat sferikë(3) dhe ofroi zgjidhjen gjeometrike për
x4 = a dhe x4 + ax3 = b.(4)
Gjatë studimit të veprave të tij, mund të vërehet se trajtimi nga Buzxhani i kësaj shkence, në disa raste ngjan mjaft me prezantimet e sotme moderne. Në veprën el Maxhisti, Buzxhani bëri për herë të parë prezantimin e funksionit të tangjenteve dhe kështu kishte ndihmuar në zgjidhjen e problemeve të trekëndëshave kënddrejtë sferikë, në kalkulimet e tij astronomike. Ai po ashtu kishte zbuluar një metodë të re për konstruktimin e tabelave të sinuseve, ku tabela e tij e sin 30′, ishte e saktë në 8 vende decimale, që e bënte atë më të saktë se ato të paraardhësve të tij. Ky ishte një avancim substancial, sepse saktësia e kalkulimeve astronomike varet nga saktësia e tabelës së sinuseve. Tabela e sinuseve/sinusoidale në veprën e Buzxhanit ishte hartuar në intervalet 15' dhe është dhënë në katër vende të gjashtëdhjeta. Në kapitullin e gjashtë të veprës el Maxhisti, Buzxhani definon termat e tangjentit, kotangjentit, sinusit, kosinusit, sekantit dhe kosekantit, duke vendosur relacionet themelore në mes tyre. Pastaj, duke supozuar rrezen e rrethit (trigonometrik) R=1, ai nxori përfundimin se tangjenti do të jetë i barabartë me përpjesëtimin e sinusit me kosinusin.
Ai ishte njëri nga astronomët dhe matematikanët më të shquar të mesjetës
Më vonë, i inspiruar nga Buzxhani dhe për të thjeshtuar kalkulimet, Biruni përdori këtë normë të R=1 në vend të R=60, e cila në atë kohë përdorej zakonisht për përpilimin e tabelave. Kontributet e Buzxhanit në matematikë përfshijnë aspekte si teorike ashtu edhe praktike të shkencës. Punimi i tij mbi gjeometrinë praktike, Libri mbi ato konstruktime gjeometrike të cilat janë të domosdoshme për zejtarin(5), është i pashoq në mesin e veprave mbi gjeometrinë, të shkruara në Botën Islame. Buzxhani po ashtu ka shkruar një doracak mbi aritmetikën. Libri titullohet: Ç'është e domosdoshme nga shkenca e aritmetikës për sekretarët dhe biznesmenët.
Siç kanë theksuar shkencëtarët e mëvonshëm, si duket ky punim është i pari dhe i vetmi ku janë aplikuar a paraqitur numrat negativë, në punimet e Botës Islame mesjetare.
Bazuar në veprat që i janë atribuar Buzxhanit, duket se ai kishte qenë një dijetar mjaft produktiv. Për të thuhet se ka shkruar 22 libra dhe traktate. Këtu përfshihen punimet në fushën e astronomisë, aritmetikës dhe gjeometrisë, si dhe përkthime dhe komentime të veprave të vjetra algjebrike, si ato të shkencëtarëve eminentë, si Diofantus dhe Havarizmi, e po ashtu një komentim të Elementeve të Euklidit. Sidoqoftë, nga të gjitha këto punime, kemi njohuri se kanë mbijetuar vetëm tetë sosh. Prej punimeve të tij mbi astronominë, shumë referime i janë bërë veprës Zixh el vadih, një vepër kjo që pati ndikim të madh në qarqet shkencore, por fatkeqësisht nuk ka mbijetuar deri më sot. Dëshmitë historike, si dhe vlerësimet e larta të kolegëve të Buzxhanit dhe gjeneratat e dijetarëve që erdhën pas tij, dëshmojnë se ai ishte një nga astronomët më të mëdhenj të kohës së tij. Ai po ashtu thuhet të ketë qenë njeri me virtyte të larta të moralit, i cili jetën e tij ia dedikoi studimit të astronomisë dhe matematikës. Megjithatë, përpjekjet e tij në sferën e shkencës nuk vdiqën me të. Në fakt, të dhënat që mblodhi Buzxhani nga observimet e tij, u përdorën nga astronomët që erdhën pas tij shekuj më vonë. Përveç kësaj, shkenca e trigonometrisë në formën që ka sot, u detyrohet shumë punimeve të tij. Ai ishte njëri nga astronomët dhe matematikanët më të shquar të mesjetës, i cili dha kontribute shumë të çmuara në matematikë dhe në astronominë observuese. Arritjet e tij në trigonometri krijuan shtigje për kalkulime më të sakta në astronomi. Ebu'l Vafa vdiq në Irak më 998(6), kurse, për ta nderuar dhe kujtuar atë gjithmonë për kontribuet e tij të mëdha në shkencë, një krater në Hënë është emërtuar sipas tij.
_____________________________
1. www.encyclopaediaislamica.com.
2. Encyclopedia Britannica, DVD Suite 2010.
3. Helaine Selin dhe Ubiratan D'Ambrosio, Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, artikulli, "Islamic mathematics", f. 157, nga jacques Sesiano, botues Springer, bot. 1, 2000.
4. Mufti M. Mukarram Ahmed, Encyclopaedia of Islam,f. 235, botues Anmol Publications PVT.LTD, bot. 1. 2005.
5. Encyclopedia Britannica, DVD Suite 2010.
6. Po aty.
Besart Shala
Dituria Islame 244
