Qafën pas nuk mund ta shihni, sado që do të mundoheni. Por, këto vende, që për ne janë të padukshme, të tjerët lehtë i shohin.

Ekziston një humnerë e paditurisë. Në fund të kësaj humnere, egërsohen flakët e egos (unit), ndërsa nga të gjitha anët vërshojnë mjegullat e dendura të vetëmashtrimit dhe iluzioneve.
Mirëpo, me gjithë rreziqet e shumta të kësaj humnere, ekziston rruga dhe udhëheqësit që na ndihmojnë ta kalojmë këtë humnerë të mprehtë e të thellë.
Ata që e kanë kaluar këtë rrugë, kanë lënë udhëzime për të na mësuar si të zgjohemi, si të zhvillojmë aftësitë e përkujtimit, duke na mundësuar që t’i përmbahemi asaj që është e drejtë në rrugën drejt Dritës.
Në natyrën e njeriut ekziston tendenca e mbulimit të pengesave të brendshme, anashkalimi i tyre, bile edhe mohimi i hapur i ekzistimit të tyre, edhe sikur ato të jenë qartë të dukshme. Andaj, është tejet vështirë të realizohen gjërat e qarta shpirtërore pa dikë i cili do të na ndihmojë të ngrihemi mbi paditurinë tonë.
Sistemi i rregullave, praktika shpirtërore, tregimet, përbëjnë një kulturë të pasur shpirtërore – urtësinë e paraardhësve tanë. Edhe pse shumë gjëra mund t’i mësojmë vetë, nga shokët tanë, pa mësues me përvojë, pa dyshim se vështirë mund ta kalojmë këtë rrugë përplot rreziqe.
Gomari i ngarkuar me libra përsëri mbetet gomar.
Për çdo mëkat ekziston falja, përveç humbjes së kohës së jetës tënde.
Ebu Hamid el Gazaliu ka thënë: “Secila cilësi që posedojmë gëzohet për atë që është e krijuar: epshi – për plotësimin e dëshirave; zemërimi – për hakmarrjen; shikimi – kur sheh gjërat e bukura; dëgjimi – kur dëgjon zërat e bukur. Cilësia më e lartë e zemrës është njohja e të vërtetës.”
Ligji i Zotit kërkon të çrrënjosim zemërimin, epshin dhe hipokrizinë. Por, kjo është tejet e vështirë, sepse jemi të krijuar me këto cilësi që janë të mbjella tek ne.
Njerëzit harrojnë në faktin që ligji i Zotit nuk kërkon të çrrënjosim epshet, por t’i frenojmë, t’i vëmë në kufijtë e caktuar.
Në këtë mënyrë, duke u larguar nga mëkatet e mëdha, do të fitojmë falje për mëkatet e vogla.
Bile edhe Pejgamberi, s. a. v. s., ka thënë: “Unë jam njeri, si ju; ndonjëherë edhe unë hidhërohem sikurse ju”.
Por, Allahu i Madhërishëm me siguri i do ata që e frenojnë hidhërimin.
Ebu Hamid el Gazaliu ka thënë: “Njerëzit me kënaqësi përmendin sa e sa herë me tesbih emrin e Allahut duke e përsëritur, por ata nuk kanë kujdes për numrin e fjalëve të kota që i flasim për çdo ditë.”
Omeri, r. a., ka thënë: “Peshoni fjalët tuaja dhe veprat, para se t’ju peshojnë në Ditën e Gjykimit”.
Një i urtë ka thënë: “Lëmoshën e obliguar për hir të Allahut të Madhërishëm, është e domosdoshme ta japim për çdo pore të trupit tonë, bile edhe për çdo qime të kokës. Në realitet, jemi të obliguar të japim lëmoshë pandërprerë në çdo çast të jetës sonë.”
Lëmosha e syve është ndalim i shikimit të gjërave epshore.
Lëmosha e veshëve është dëgjimi me vëmendje më të madhe i fjalëve të urta, ajeteve nga Kur’ani fisnik, mënjanimi nga gënjeshtra, përgojimi, thashethemet, etj.
Lëmosha e gjuhës është dhënia e këshillave, përmendja dhe lavdërimi i Allahut të Madhërishëm.
Lëmosha e duarve është të punosh dhe harxhuar të hollat për të tjerët, të shkruash vepra që do të ndihmojnë të tjerët në bindjen ndaj Allahut dhe mosnjollosja e duarve me vepra kriminale.
Lëmosha e këmbëve është ecja në kryerjen e obligimeve ndaj Allahut, vizita e njerëzve të ditur, shkuarja në ndejat e diturisë, ecja për të pajtuar, mbajtja e miqësisë, përpjekja në rrugën e Allahut, etj.
Rrënja e sjelljes i ka katër aspekte: marrëdhënia ndaj Allahut, marrëdhënia ndaj vetvetes, marrëdhënia ndaj të tjerëve dhe marrëdhënia ndaj botës.

Secila nga këto aspekte, bazohet në shtatë parime.

Në marrëdhënien tonë ndaj Allahut është e domosdoshme:
1. Të kryhen obligimet ndaj Tij;
2. Të përmbajturit nga ndalesat e Tij;
3. Falënderimi për begatitë e Tij;
4. Të jesh i kënaqur me urdhrat e Tij;
5. Të jesh i durueshëm në sprovat e Tij;
6. Të lartësosh Madhështinë e Tij;
7. Ta dashurojmë Atë.

Në marrëdhënien ndaj vetvetes është e domosdoshme:
1. Të lirohemi nga frika;
2. Të luftojmë pandërprerë kundër dobësive;
3. Të përballojmë padrejtësinë;
4. Të përqafojmë disiplinën shpirtërore;
5. Të jemi të sinqertë dhe të drejtë;
6. Të lirohemi nga të gjitha dëshirat;
7. Të jemi të kënaqur me atë që kemi.

Në marrëdhënie me të tjerët kërkohet:
1. Toleranca;
2. Falja;
3. Përulësia;
4. Zemërgjerësia;
5. Këshillat e mira;
6. Drejtësia;
7. Ndershmëria.

Sufjan Thevriu ka thënë: “Nëse dikush të thotë: “Ti je njeri i hatashëm!” dhe këto fjalë të jenë për ty më të mira se fjalët: “Ti je njeri i keq!” – dije se ende je njeri i keq.”
Tregohet se Ebu Hamid el Gazaliu në një rast e kritikoi vëllanë e tij më të vogël, Ahmedin, me fjalët: “Njerëzit nga vendet e ndryshme dhe të kategorive të ndryshme shoqërore vijnë në qytetin tonë për t’u falur pas meje, duke menduar se kjo do t’u sjellë mirësi në këtë botë dhe kapital në ahiret. Ndërsa ti, vëllai im i vogël, largohesh që të mos falesh pas meje?!”
Ahmedi iu përgjigj: “Nëse ti udhëheq namazin duke u munduar t’i thuash fjalët me vetëdije të plotë të kuptimit të tyre, unë do të pasoj në falje pas teje”.
Në drekë Ebu Hamid el Gazaliu erdhi të falë namazin. Erdhi edhe Ahmedi dhe u rreshtua në saf, për t’u falur. Në mes të namazit, Ahmedi u largua nga xhemati dhe vazhdoi ta falë namazin vetëm.
Pasi përfundoi me namaz, Ebu Hamidi shkoi tek ai dhe filloi ta kritikojë për shkak të turpërimit që i bëri. Por, Ahmedi i tha i qetë: “E mbajta premtimin. Të pasova në namaz përderisa nuk shkove në stallë për t’i dërguar ujë devesë sate. Pas kësaj, nuk munda ta vazhdoj namazin, sepse më nuk kisha imam për të udhëhequr namazin”.
Këto fjalë e goditën thellë Ebu Hamidin, por atëherë me dashuri dhe respekt i tha vëllait të tij: “Qoftë i lavdëruar Allahu i Madhërishëm! Ai vërtet e ka grupin e miqve të tij që janë spiunë të zemrave tona. Ke thënë të vërtetën. Me të vërtetë gjatë namazit, për një çast, nëpër mend më shkoi mendimi: A thua vallë, i kam dhënë ujë devesë sime apo jo”.
Në Ditën e Gjykimit, Allahu i Madhërishëm do të pyesë njerëzit e ditur:
“Çfarë keni bërë me diturinë që ju kam dhuruar?”
“I kemi mësuar të tjerët për hir Tëndin”, - do të përgjigjen ata.
Por, Allahu i Madhërishëm do t’u thotë: “Gënjeni”. Të gjithë engjëjt do të përsërisin fjalët e Tij. Pastaj, Ai do të vazhdojë:
“E keni harxhuar për të marrë duartrokitje dhe keni kërkuar që të jeni të lëvduar nga të tjerët”.
Pastaj, Zoti do t’i pyesë të pasurit:
“Çfarë keni bërë me pasurinë që ju kam dhënë?”
“E kemi ndarë në rrugën Tënde”, – do të përgjigjen ata.
Atëherë Allahu, xh. sh. dhe melekët do të thonë:
“Gënjeni! E keni harxhuar vetëm për t’ju thënë njerëzit se jeni bujarë (xhymertë)!”
Atëherë do t’i thërret ata që kanë dhënë jetën në luftërat e shenjta. Do t’i pyesë:
“Si e keni harxhuar jetën të cilën ju kam dhuruar?”
“E kemi sakrifikuar në rrugën Tënde”, – do t’i përgjigjen.
Allahu i Madhërishëm dhe të gjithë melekët do t’i quajnë gënjeshtarë:
“Keni dhënë jetët tuaja vetëm për t’u quajtur njerëz trima dhe t’ju shpallin dëshmorë (shehidë)!”

Ebu Hamdi el Gazaliu tregon: “Një herë, i Dërguari i Allahut, Ibrahimi, a.s., e ftoi një njeri në darkë. Por, kur kuptoi se sy nuk ishte besimtar, refuzoi ta pranojë. Pastaj dëgjoi një zë nga qielli i cili e kritikoi me fjalët:
“Nuk munde ta ushqesh as një ditë këtë njeri për shkak se shkëndija e besimit ende nuk është ndezur në zemrën e tij, ndërsa Unë pa marrë parasysh mosbesimin e tij, e ushqej tani e shtatëdhjetë vjet”.

Ebu Hamdi el Gazaliu tregon: “Një njeri mëkatar, duke parë një dijetar të devotshëm, mendoi: “Nëse ulem në shoqëri të këtij njeriu të Zotit, ndoshta Allahu i Mëshirshëm, për hir të tij, do të më mëshirojë dhe do të mi falë mëkatet e mia!”
Duke u ulur pranë tij, mëkatari filloi ta mallkojë veten për shkak të mëkateve të bëra deri atëherë. Mendonte me vete se nuk e meriton të ulet në afërsi të këtij miku të Zotit.
Në anën tjetër dijetari, duke e parë këtë mëkatar të mjerë, e përzuri, duke u frikësuar se hija e tij do t’ia njollosë besimin e tij. Nga qielli u dëgjua zëri: “Veprat e mira të dijetarit ia fshiva për shkak të kryelartësisë së tij, ndërsa mëkatet e tjetrit ia fshiva për shkak të përulësisë së tij dhe pendimit të sinqertë”.

Ebu Hamdi el Gazaliu ka thënë: “Mendjemadhësia dhe vetëpëlqimi i njeriut mund të njihen me tre shenja:
1. Kur është vetëm, ndihet i dëshpëruar, ndërsa në shoqëri është i lumtur;
2. Kur njerëzit e lëvdojnë, e rrit ibadetin ndaj Allahut të Madhërishëm;
3. Kur njerëzit flasin keq për të, ai e zvogëlon ibadetin.

Attar Nishapuriu tregon: “Një ditë Dhun-Nun Misriu arriti në një lum pranë një pallati, dhe filloi të marrë abdes. Kur përfundoi abdesin, papritmas shikoi kah ballkoni i pallatit dhe pa duke qëndruar aty një vajzë bukuroshe. Duke u çuditur e pyeti: “Vajzë, e kujt je?” Ajo i tha: “Kur të shikova nga larg, mendova mos je i çmendur; kur erdhe më afër mendova se je alim (dijetar); kur erdhe edhe më afër mendova se je evlia. Por, tani e pashë se nuk je asnjëri prej këtyre”.
“Përse e thua këtë?” – tha Dhun-Nuni duke kërkuar shpjegim.
“Sikur të ishe i çmendur, nuk kishe ditur të marrësh abdes; sikur të ishe alim, nuk do të më shikoje; dhe sikur të ishe evlia nuk do të shihje asgjë, pos Allahut të Madhërishëm” – tha ajo dhe u zhduk