Në historinë klasike islame nuk kemi teologji në kuptimin që e gjejmë në historinë e doktrinës kristiane apo hebraike. Në Islam nuk lejohet të mendohet për vetë qenien e Zotit (la tefekkeru fi dhatihi - hadith), por lejohet, madje, urdhërohet të mendohet në drejtim të krijesave të Tij (tefekkeru fi mahlukat’il-Lah – hadith). Në vend të kësaj, historia klasike teologjike islame njeh shprehjet, si: ilm’ut-tewhid, ilmu usul’id-ddin, ilm’ul-kelam, ilm’ul-akaid etj. Më të njohura ndër myslimanët, por edhe ndër studiuesit e tjerë janë shprehjet kelam dhe akaid.(1) Nuk ndaj mendimin se kjo shkencë burimet e saj i ka në besimet dhe kulturat e huaja, si ajo greke apo persiane. Përkundrazi, kjo shkencë është plotësisht islame, që gjatë historisë ka pasur fërkime dhe natyrisht ndikime. Për fat të mirë, kolosët, si Imam Ebu Hanifeh, Imam El-Maturidiu, Imam El-Esh’ariu e disa të tjerë, çdo ndikim të huaj e kanë identifikuar, refuzuar, duke dhënë shpjegimet e shëndosha në veprat e tyre.

Normalisht, në kristianizëm kemi një gjendje tjetër krahasuar me Islamin. Ajo që në kristianizëm është teologjia, në Islam është fikhu, i cili është manifestim karakteristik i frymës islame.(2) Islami e vendos theksin më tepër në akt e më pak në mendim.(3) Këto disiplina i ofrojnë besimtarit përgjigje në pyetjet:

• Si të jetohet në pajtim me vullnetin e Krijuesit?
• Si të arrihet lumturia në këtë botë dhe shpëtimi në botën e ardhme?(4)

Rruga e drejtë e myslimanit në pajtim me vullnetin e Krijuesit, sipas dijetarëve islamë, njihet dhe mësohet nëpërmjet Shpalljes (vahjit), të cilën e sjellin të dërguarit apo ferrëfyesit (rusul ev enbija). Shpallja është manifestuar me kuptim dhe tekst në Kuran dhe me kuptim në hadith. Kurani është Fjala e Zotit, e dhuruar njeriut, kurse Hadithi është ortopraktika e Pejgamberit Muhamed, i cili e shpjegon dhe sqaron Shpalljen e Allahut. Për këtë arsye, Islami i njeh edhe hadithit karakter normativ obligues:
“Nënshtrojuni Allahut dhe nënshtrojuni të Dërguarit... .” (En-Nisa, 58.) dhe
“... Atë çka jua ka dhënë i Dërguari i Zotit, merreni, e atë çka jua ka ndaluar, lëreni... .” (El-Hashr, 7.)(5)
Krahas këtyre dy burimeve, Islami njeh edhe burimin suplementar, ndihmues, fuqizues e ai është arsyeja, mendja njerëzore. Arsyeja, mendja, akli, ratio, luan rol me rëndësi në rrugën e shpjegimit të fjalës së Krijuesit dhe në praktikën e Pejgamberit (a.s.) dhe në nxjerrjen e përfundimeve dhe paraqet burim dytësor në doktrinën islame, si norma e mirësjelljes në raportet private juridike (el-muammelat), respektivisht ajo që ndër njerëzit gjatë historisë është e gjithëpranuar si e mirë (el-ma’ruf), bëhet e sanksionuar me ligj në të drejtën islame.(6) Kjo mënyrë e trajtimit të burimeve ka lidhur vlerat, por edhe autoritetin tradicional dhe racional dhe perceptimin dhe shpjegimin e Kuranit.

Shkaku i shpalljes së Kuranit, sipas kuranologëve, përbëhet prej dy aspekteve kryesore:

- Aspekti i mrekullisë (mu’xhizes): Ky aspekt nevojitej për konfirmimin e vërtetësisë së pejgamberisë së Muhamedit (a.s.), para kundërshtarëve të hapur dhe të fshehtë, para njerëzve të hamendur, por edhe për vetë besimtarët që t’ua plotësojë dhe forcojë edhe më shumë besimin. Kjo pejgamberi hyjnore manifestohej në shumë gjëra, por sidomos në ligjvënie, njohje, domethënie, njohuritë e së kaluarës, të tashmes dhe të së ardhmes, të stilit kuranor, të kuptimit etj. Ja si e sfidon Kurani tërë njerëzinë:

“E në qoftë se jeni në dyshim në atë që Ne ia shpallëm gradualisht robit tonë, atëherë silleni ju një sure të ngjashme si ai (Kurani) dhe thirrni (për ndihmë) dëshmitarët tuaj përveç Allahut, nëse jeni të sinqertë (në thëniet tuaja se Kurani nuk është prej Zotit). E mos e paçi bërë, e as që do ta bëni kurrë, atëherë ruajuni zjarrit, lëndë e të cilit janë njerëzit dhe gurët, që është i përgatitur për jobesimtarët.” (El-Bekare, 23-24.)

- Aspekti i udhëzimit dhe orientimit: Ky aspekt manifestohet në udhëzimin e njeriut në njohjen e ligjësive dhe dispozitave, të cilat janë të domosdoshme për jetën e përditshme dhe në vrojtimin e mrekullisë kuranore në këto ligjësi e dispozita.

Dijetarët myslimanë janë unanimë se Kurani është burimi themelor i tërë mësimit islam. Kjo bindje e tyre është bindje fetare për të gjitha kohët dhe hapësirat. Çdo kufizim i vlefshmërisë së Kuranit në kohë apo hapësirë, në një gjuhë apo popull, për një problem apo çështje, do të thotë refuzim i tërësisë mu’xhizore të Kuranit.(7)
Të vërtetat e para që i vendosi Kurani janë:

1. Besimi i drejtë, i cili manifestohet në:

• Besimi në një të vetmin Zot (la ilahe il-lall-llah)
• Besimi në engjëj (melekë)
• Besimi në libra
• Besimi në pejgamberë
• Besimi në Ditën e Gjykimit.

2. Etika, morali islam, i cili fisnikëron shpirtrat e njerëzve, si individë apo si bashkësi, kundrejt veseve të liga që e përshkojnë shoqërinë njerëzore kohë pas kohe.

3. Përsiatja është komponent me rëndësi në teologjinë islame, në orientimin e njeriut që të vështrojë vetveten, rrethin, por edhe fshehtësitë e Zotit në gjithësi. Përsiatja ndërpret besimin e imituar të pararendësve dhe siguron besimin vetjak, që është kusht për besim të mirëfilltë.

4. Rrëfimi për të kaluarën, për individët e njohur dhe për popujt, me qëllime edukative, arsimore etj.

5. Shpërblimet dhe ndëshkimet janë tërësia tjetër, që e trajton Kurani dhe që sendërtohet në dy mënyra:
- Me shpërblimin apo ndëshkimin në këtë botë, nëpërmjet individëve autoritarë e dhunues dhe duke jetuar në vende i nënshtruar ndaj nënçmimit dhe përbuzjes.
- Me përvetësimin e njeriut me begatitë e botës tjetër, me kënaqësinë në xhenet apo me frikësimin me xhehenem në botën tjetër. Kurani thotë qartë: “Kush i nënshtrohet Zotit dhe Pejgamberit të tij, do të hyjë në xhenet dhe kush bën mëkat ndaj Zotit dhe pejgamberit të Tij dhe i tejkalon përcaktimet e Zotit, Zoti do ta vendosë në xhehenem.” (En-Nisa, 13-14.)

6. Aspekti juridik i Kuranit, i cili ndër të tjera rregullon raportet njeriu-Zoti dhe njeriu-njeriu. Fjala vjen, rregullohen ibadetet si namazi, agjërimi, zekati e të tjera, pastaj edhe kurora, divorci, edukimi, trashëgimia etj.(8)
Hadithi është burimi i dytë i mësimit islam. Dijetarët islamë i drejtohen hadithit / sunetit në rastet kur Kurani nuk shpjegon tema të caktuara. Atëherë, dijetarët kulmorë islamë, në bazë të frymës së ajeteve dhe praktikës së Pejgamberit (a.s.), ofrojnë zgjidhje të caktuara. Këto zgjidhje do të jenë obliguese, deri sa nuk kemi diçka më të fuqishme se ajo, deri në kohën kur aktualizohet kjo temë. Është e qartë, nuk veprohet sipas hadithit, deri sa ekziston zgjidhje nga Kurani.(9)

Për këtë arsye, raporti i hadithit ndaj Kuranit, në aspekt të argumentimit, mund të jetë:

1. Teksti i hadithit ta konfirmojë dispozitën të bazuar në tekstin e Kuranit. Në këtë rast, dispozita do të ketë dy dëshmi: dëshminë e konfirmuar me Kuran dhe dëshminë e përmbajtur me hadith. Në këtë mënyrë, bazohen dispozitat për aplikimin e namazit, zekatit, agjërimit, haxhit, besimit në një Zot etj. Në të dyja burimet, Kuran dhe Hadith, kemi dëshmi për vlefshmërinë e tyre.

2. Hadithi komenton dhe përpunon diçka që në Kuran është theksuar në parim. Roli i hadithit në këto raste është në shpjegimin, përshkrimin apo në sqarimin e hollësishëm të asaj që është theksuar në Kuran në mënyrë të përgjithësuar. Kjo bëhet në bazë të teksteve kuranore, që lejojnë një gjë të tillë, siç është bërë me shpjegimin e hollësishëm të namazit, agjërimit, haxhit, zekatit etj. Në këtë shpjegim, ai ka përdorur metodë të katërfishtë: kuptimin tekstual dhe tre kuptime shpirtërore: alegorik (fusha e besimit), tropologjik (fusha e moralit) dhe anagogjik (fusha eskatologjike).(10)

3. Hadithi, si burim kryesor dhe i vetmi i ndonjë dispozite për të cilën nuk flitet në Kuran. Një dispozitë e tillë është me rastin e ndalimit të përdorimit të mishit të shtazëve mishngrënëse në ushqimin e njeriut, si dhe mishit të shpendëve grabitqarë, pastaj dispozita për ndalimin për meshkujt myslimanë të veshin rroba mëndafshi, të bartin unaza ari etj. (11) Kemi edhe çështjen e vakufit, të cilin Kurani nuk e thekson fare se ai nuk mund të dhurohet, të shitet apo të trashëgohet apo çështjen e lartësisë së testamentit prej 1/3 etj.(12)

Nga e gjithë e theksuara mund të konkludohet se porositë kuranore dhe hadithore të Muhamedit (a.s.), vijnë në pajtim në tri mënyrat vijuese:

1. Që në Kuran dhe hadith të Pejgamberit (a.s.), të jenë paraparë dispozita të caktuara;
2. Që në hadith të shpjegohet ajo që në Kuran është thënë në mënyrë të përmbledhur dhe të përgjithësuar;
3. Që në bazë të vetë Hadithit të nxirren disa dispozita, për të cilat nuk ka njoftime nga Kurani.(13)

Pas kësaj ekspozeje, nuk duhet harruar apo shpërfillur fakti se Kurani është burimi kryesor dhe forca kryesore që e nxiti dhe obligoi Muhamedin (a.s.), në gjetjen dhe nxjerrjen e dispozitave më të përshtatshme dhe më funksionale për njeriun. Nga grupi i tretë, Muhamedi (a.s.), më së shumti është mbështetur në kijas (analogji), i bazuar në dispozitat e përgjithshme dhe parimet e Kuranit. Kjo ka bërë që të mos kemi kundërthënie ndërmjet dispozitave të bazuara në tekstin e Kuranit dhe dispozitave të bazuara në tekstin e Hadihit.(14)

Shpallja (Kurani) dhe Tradita pejgamberike (Hadithi / Sunneti) kanë qenë dhe do të jenë një ndër çështjet kruciale të teologjisë islame. Teologjia myslimane në vazhdimësi vepron dhe ndërton aksese të reja dhe të llojllojshme shkencore ndaj tekstit të këtyre dy burimeve normative të Islamit.


________________________________________
(1) Shih: Nexhat Ibrahimi, Vepra 3, Shkup, Logos-A, 2009, fq. 87 e tutje.
(2) Omer Nakicevic, Znacaj Kur’ana ..., në: Enes Kariq, Kur’an u savremenom dobu, II, Sarajevo, 1997, fq. 241.
(3) Muhammed Ikball, Ripërtëritja e mendimit fetar në Islam, Logos-A, Shkup, 2006, fq. 9.
(4) Omer Nakicevic, po aty, fq. 241.
(5) Shih: Nexhat Ibrahimi, Vepra 2, po aty, fq. 321.
(6) Omer Nakicevic, po aty, fq. 242. Nexhat Ibrahimi, Vepra 3, po aty, fq. 73-86.
(7) Omer Nakicevic, po aty, fq. 242.
(8) Enes Karic, Tefsir - Uvod u tefsirske znanosti, Sarajevo, 1995, fq. 149 etj.
(9) Omer Nakicevic, po aty, fq. 244-245.
(10) Adnan Silajdzic, Sunnet kao hermeneutika Kur’ana, në: Zuhdija Hasanovic, Pristup sunnetu, Sarajevo, 2005, fq. 100-103.
(11) Po aty, fq. 245-246. Krhs.: Adnan Silajdzic, Sunnet ..., po aty, fq. 98 etj.
(12) Adnan Silajdzic, Sunnet ..., po aty, fq. 99.
(13) Po aty, fq. 246.
(14) Po aty, fq. 246.