Hyrje

Nuk ka dyshim se juristët e shkollës hanefite janë bazuar në sunet dhe në opinionet e sahabëve. Në pranimin e sunetit (hadithit) kishin vendosur kushte, por edhe rregulla rigoroze. Disa nga sahabët që përcillnin thëniet e të Dërguarit të Allahut a.s. kishin ndikim më tepër se disa të tjerë te juristët hanefitë. Në rastet kur transmetimet ishin të ndryshme, përveç konstruktit të thurur të mesazhit, rol të rëndësishëm luante edhe ai që e bartte mesazhin. Personaliteti i tyre dhe thellimi në kuptimin e njohjes ndikoi te juristët hanefitë që të bazoheshin te disa më tepër se te të tjerët. Kjo siç do të shpjegohet në vazhdim, nuk nënkupton diferencimin e disa prej tyre, përkundrazi nënkupton respektimin e secilit, mirëpo në çështjet e argumentimit dhe mbështetjes, të merren parasysh ata që ishin më të ditur e më të ngritur. Nuk ka dyshim se disa prej tyre patën ndikim të rëndësishëm në formulimin e opinioneve të juristëve nga shkolla hanefite. Rol të rëndësishëm pati edhe shpërngulja e tyre në hapësirat ku shkolla në fjalë shtriu ndikimin e vet dhe ata përmes mësimeve, tubimeve, takimeve dhe dekreteve arritën që ta shtrijnë ndikimin e vet.

Ndryshimi i opinioneve kur gjenin transmetime autentike

Juristët hanefitë mbështeten gjithnjë në hadithe, natyrisht nëse nuk gjenin argument në ajetet kuranore, ndërsa në mungesë të tyre, bënin analogji e përpjekje shkencore dhe jepnin opinionet e tyre. Madje, kështu vepronte edhe vetë Ebu Hanife. Ai ndërronte mendimin kurdo që vërtetohej se mendimi i tij ishte gabim, apo kurdo që haste në ndonjë hadith rreth çështjes së caktuar.
Zuhejr ibën Muavije ka thënë: “E kam pyetur Ebu Hanifen për sigurinë që jepet nga robi, e ai më tha: “Nëse ai nuk lufton, siguria e tij është e pavlefshme.” Atëherë unë i thash atij: “Më ka informuar Asim el-Ahvel e ai nga Fudejl ibën Jezid Rrukashiu i cili ka thënë: “E kemi rrethuar armikun, e në drejtim të tij u hodh një shigjetë, në kohën kur kishte siguri të dakorduar, e ata na thanë: “Ju veç na dhatë sigurinë.” Ne i thamë: “Ai është rob!” Por ata na thanë: “Për Zotin ne nuk dimë se kush është rob e kush i lirë prej jush.” I shkruam Omerit për të kërkuar përgjigje dhe ai na shkroi neve që ta lejojmë mundësinë e robit që edhe ai të mund të ofrojë siguri. Këtu heshti Ebu Hanife. Pastaj unë mungova në Kufe për dhjetë vite, e pas atyre viteve shkova në Kufe dhe kur e takova Ebu Hanifen, e pyeta prapë për sigurinë e robit (të drejtën e tij që të jap siguri), e ai m’u përgjigj me hadithin e Asimit dhe ishte larguar nga mendimi i tij, këtu e kuptova se ai pason atë që dëgjon... njëherë atij i tha dikush: “A po e kundërshton të Dërguarin e Allahut?” Ai i tha: “Allahu e mallkoftë atë që e kundërshton të Dërguarin e Allahut. Me të Allahu na nderoi dhe me të Allahu na shpëtoi.”(1)
Kjo mund të ilustrohet më mirë edhe me shembullin në vijim: Ubejdullah ibën Amër thotë: “Isha në shoqëri me El-A’meshin, kur i erdhi atij një njeri dhe e pyeti për një çështje juridike, e ai nuk mundi t’i përgjigjej. A’meshi shikoi, kur ja që ishte Ebu Hanife, prandaj edhe i tha: “O Nu’man thuaj diçka për këtë çështje?! Ebu Hanife tha: “Kjo çështje është kështu (e tregoi).” A’meshi i tha: “Nga e nxore ti këtë përgjigje?” “Nga ky hadith, të cilin ti na e ke treguar.” - iu përgjigj Ebu Hanife. Atëherë A’meshi i tha: “Ne (hadithologët) jemi sikurse farmacistët, kurse ju fekihët- juristët jeni sikurse mjekët.”
Edhe Muhamed ibën el-Haseni e pohon një gjë të tillë. Thotë: “E kam dëgjuar Ebu Jusufin duke thënë: “Me Ebu Hanifen i diskutonim gjërat që kishin të bënin me kapituj të ndryshëm të diturisë. Kur ai e thoshte mendimin me të cilin pajtoheshim, unë dilja dhe i vizitoja dijetarët e Kufës, që të gjeja ndonjë hadith apo thënie që do ta përforconte thënien e tij. Ndoshta gjeja dy apo tre hadithe dhe vija tek ai. Ndonjërin e pranonte e ndonjërin e refuzonte dhe thoshte: “Ky nuk është i vërtetë (sahih) apo nuk është i njohur (ma’ruf ), edhe pse i përshtatej mendimit të tij. Kurse unë i thosha: “Prej nga e di këtë? Ai thoshte: “Unë jam i ditur falë diturisë së dijetarëve të Kufës.”(2)

Dhënia përparësi disa sahabëve

Juristët e shkollës juridike hanefite siç cituam më lartë, bazoheshin gjithnjë në tekstet profetike të bartura nga sahabët, mirëpo në çështjet që kishin më shumë se një mendim, e që nuk janë të pakta, atëherë ata kishin vendosur disa rregulla të caktuara, ku fatkeqësisht nganjëherë edhe është keqkuptuar ky veprim i tyre:
E para: Në çështjet që ka më tepër se një mendim, preferojnë zgjedhjen e mendimeve nga sahabët të cilët ishin njohës të thellë të fesë, respektivisht muxhtehidë.
Këtyre të fundit iu jepnin përparësi më tepër se të tjerëve. Kjo nuk nënkupton se ata bënin ndasi e dallime mes sahabëve, përkundrazi i pranonin të gjithë, pa dallime, mirëpo në raport me dijen e tyre bënin klasifikime, gjë e cila është plotësisht normale dhe e pranuar.
Vetë i Dërguari i Allahut në raste të ndryshme përzgjidhte shokët e tij që ishin të denjë për punën që i obligonte. Ai dërgoi Mus’ab ibën Umejrin si mësues e predikues në Medine, gjersa e dërgoi Muadh ibën Xhebelin në Jemen. Në rastin e përzgjedhjes së Muadhit, kishte shumë sahabë të ditur e të dalluar, por Muadhi ishte muxhtehid dhe kishte njohuri të thella, prandaj edhe përzgjedhja e tij nuk qe e rastësishme.
Nëse shikojmë kontekstin e shoqërisë së sahabëve dhe numrin e tyre të madh, kur dihet se vetëm në haxhin lamtumirës kanë qenë mbi njëqind mijë, megjithatë numri i atyre që kanë dhënë fetva, pas vdekjes së Muhamedit a.s., për dallim nga të tjerët është shumë i vogël, saqë Ibën Kajjimi përmend se numri i tyre në total që kanë dhënë fetva ka qenë përafërsisht njëqind e tridhjetë, ai thotë se janë shtatë persona(3) që janë shquar me dhënien e fetvave të shumta nga sahabët, trembëdhjetë(4) apo diç më tepër që kanë qenë mesatar në dhënien e fetvave dhe të tjerët që kanë dhënë shumë pak fetva,(5) e zakonisht kanë qenë ndjekës të të tjerëve.(6)
Pra, përzgjedhja e sahabëve që kishin njohuri të thella, gjegjësisht muxhtehidët, nga ana e juristëve hanefitë, ishte kriter i qëlluar dhe shumë i arsyeshëm.
Sahabët e njohur si Enes ibën Maliku dhe Ebu Hurejre te hanefitë nuk konsiderohen muxhtehidë.(7) Prandaj, në transmetimet e përcjella prej tyre, hanefitë shikojnë gjithnjë mos ka ndonjë transmetim tjetër nga ndonjë sahabij muxhtehid dhe nëse ka atëherë këtyre të fundit u japin përparësi.
Këtë do ta ilustrojmë edhe me tregimin e njohur e të popullarizuar mes imam Evzaiut dhe imam Ebu Hanifes, në Meke, të cilin e përcjell ibën Ujejne ku thotë: “Evzaiu e pyeti Ebu Hanifen: “Çfarë keni ju që nuk i ngrini duart gjatë shkuarjes në ruku dhe ngritjes prej saj?” “Sepse një gjë e tillë nuk është vërtetuar nga i Dërguari i Allahut!”-iu përgjigj Ebu Hanife. Evzaiu u frustrua pak kur dëgjoi këto fjalë, ndaj edhe tha: “Si nuk është vërtetuar, kur më ka treguar mua Zuhriu, nga Salimi, e ky nga babai i tij, se i Dërguari i Allahut i ngrite duart e tij kur ia fillonte namazit, gjatë rukusë dhe ngritjes prej saj.”
Atëherë Ebu Hanife i tha: “Na ka treguar Hamadi nga Ibrahimi, ky nga Alkame dhe Esvedi e këta nga Abdullah ibën Mesudi, se i Dërguari i Allahut i ngrite duart vetëm gjatë tekbirit fillestar, dhe nuk e ka përsëritur këtë më në asnjë vend.”
Evzaiu i tha: “Unë po të përcjell (transmetimin) nga Zuhriu, nga Salimi e nga babai i tij, e tij po më përcjell mua nga Hamadi dhe Ibrahimi. Ebu Hanife iu përgjigj: “Hamadi ishte më i ditur në fikh se Zuhriu. Ibrahimi ishte më i ditur në fikh se Salimi. Alkame nuk ishte më pak (në dije) se ibën Omeri, ndonëse ky i fundit ishte sahabij dhe ai ka vlera, sikurse që ka vlera edhe Esvedi. Ndërsa Abdullahu (ibën Mesudi) është Abdullah.”(8) Evzaiu heshti dhe nuk pati përgjigje. Këtu shihet qartë se Ebu Hanife preferonte dhe përzgjidhte transmetuesit që kishin dije të thellë në dispozitat fetare (fekihë e muxhtehidë), ndërsa Evzaiu preferonte senedin e artë.(9)
Kjo është edhe arsyeja se përse Ebu Hanife i parapëlqente transmetimet nga sahabët e njohur si Abdullah ibën Mesudi, Ali ibën ebi Talibi dhe nga Omer ibën Hatabi, sepse këta ishin nga sahabët më të dalluar dhe që të tre ishin njohës të mirë të dispozitave fetare. Prandaj, nuk është e rastësishme përzgjedhja e opinioneve të këtyre sahabëve nga vetë Ebu Hanife dhe juristët e tjerë të kësaj shkolle.
Po ashtu, edhe Vaili dhe të tjerët që i takonin kategorisë së tij, nuk konsiderohen muxhtehidë, e në rastet e tilla përparësi kanë sahabët tjerë që ishin të dalluar në dije, ata të cilët ishin muxhtehidë dhe realisht i njihnin mirë dispozitat fetare. Vlera e një sahabiu dallon nga tjetri, ashtu siç disa ishin më të ditur nga të tjerët, si në këtë rast Aliu dhe Abdullah ibën Mesudi ishin më të ditur se Vaili dhe Abdullah ibën Omeri.
Madje, Aliu dhe Abdullah ibën Mesudi kanë një rol të jashtëzakonshëm në opinionet e hanefitëve, meqë të dytë ishin në hapësirat ku lindën dhe u formuan opinionet e hanefitëve. Mirëpo, roli i Abdullah ibën Mesudit është i pakrahasueshëm me të tjerët. Ai ishte një jurist i madh dhe njohës i madh i sunetit të Pejgamberit a.s.. Prej tij mësonin mijëra
studentë dhe i regjistronin mendimet dhe opinionet e tij. Përveç Aliut dhe Abdullah ibën Mesudit, rol të rëndësishëm
në fikhun dhe opinionet e hanefitëve, zënë vend edhe Omeri dhe Ibën Abasi. Kjo dëshmohet edhe nga vetë Ebu Hanife kur atë e kishte pyetur Ebu Xhafer el-Mensuri se nga e morët këtë dije, gjersa ai iu përgjigj: “Nga Hamad ibën Ibrahimi, ky nga shokët (nxënësit) e Omerit e ata prej Omerit, gjithashtu nga Ali ibën ebi Talibi, Abdullah ibën Mesudi dhe Abdullah ibën Abasi.”(10)
Nga kjo që potencuam bëhet e qartë se këta sahabë që i përmendëm patën ndikim të jashtëzakonshëm në opinionet e hanefitëve dhe ishin prej plejadës së sahabëve, të cilët shquheshin për kuptim të thellë të teksteve fetare dhe ishin prej muxhtehidëve.
E dyta: Transmetuesit e shumtë (të një mendimi) nuk nënkupton që ai mendim të jetë i përzgjedhur.(11)
Këtë çështje dijetari i njohur hanefit, Bedrudin el-Ajni e shtjellon bukur dhe gjatë në komentin që i bën Sahihut të Buhariut dhe Sunenit të Ebu Davudit. Ai mes tjerash thotë se bazimi në transmetuesit e shumtë bëhet vetëm atëherë kur të arrihet saktësia e dy argumenteve(12) apo vetëm atëherë kur të vërtetohet çështja përmes argumentit.(13) Me fjalë të tjera, atëherë kur shfaqet se cili është argumenti më i fuqishëm, e jo t’i jepet përparësi transmetimeve apo transmetuesve të shumtë rreth një çështjeje të caktuar. Ajniu sjell shumë shembuj nga hadithet e shumta ku argumenton se në shumë çështje u është dhënë përparësi transmetimeve me transmetues të paktë, përkundër transmetimeve me transmetues të shumtë, siç është çështja te leximi i besmeles me zë të vogël, ku për këtë çështje transmetojnë dy sahabij, ndonëse hadithet për leximin me zë të besmeles transmetohen nga katërmbëdhjetë sahabëve, mirëpo përkundër që janë të shumtë transmetuesit, versionet e tyre janë të dobëta.(14)
Në këtë pikë, juristët hanefitë kanë vendosur kriterin e kualitetit dhe nuk shqetësohen nëse mendimi tjetër që nuk favorizohet prej tyre, mund të ketë më tepër transmetues. E rëndësishme për ta mbeten njohuritë e thella që ata bartin e jo numri i tyre i lartë.
Transmetimet e shumta pranohen për nga ana e argumentimit dhe fuqisë argumentuese, e jo nga kuantiteti i bartësve të tyre.

Opinioneve u paraprinin diskutimi i gjatë dhe analizat e thella

Ndonëse kishin vendosur kriterin e kualitetit dhe përzgjedhjen e mendimeve që kryesisht shquheshin si fekihë dhe muxhtehidë, juristët hanefitë kishin edhe debate të gjera dhe analiza të thella, me qëllim që të analizohen të gjitha detajet dhe të shoshiten të gjitha argumentet.
Për konsultimin në shkollën hanefite tregon Esed ibën Furati, i cili thotë: “Më ka thënë Esed ibën Amri: “Ata (nxënësit e Ebu Hanifes) nuk pajtoheshin me të në përgjigjen rreth ndonjë çështjeje, ku secili vinte me ndonjë përgjigje, e pastaj ato ngriheshin tek imami dhe ata e pyesnin atë, e përgjigja nuk mungonte prej tij. Shpeshherë rreth një çështje diskutonin tre ditë, e më pas e shënonin në divan-mësonjëtoren e imamit.”(15) Madje, Ebu Jusufi në disa raste ka deklaruar se për çështje të caktuara, kishin diskutuar plot një muaj, e pas një muaji secili sillte argumentet përfundimtare dhe në divan shënohej
mendimi përfundimtar i përzgjedhur, duke i përmendur edhe mendimet e tjera, të gjitha me argumente. Kështu kanë qenë tubimet e dijes dhe analizat e thella të shkollës juridike hanefite karshi problematikave dhe çështjeve të ndryshme. Në diskutime të tilla kanë marrë pjesë qindra nxënës të Ebu Hanifes, të cilët më vonë u bënë dijetarë të njohur, por që në debate dhe diskutime të tilla shquheshin 40 nxënës të tij të cilët shquheshin për inteligjencën e tyre dhe u përkisnin lëmenjve të ndryshme.

Në vend të përfundimit

Përfundimisht mund të thuhet se disa sahabë patën ndikim dhe rol më të madh në opinionet e hanefitëve dhe ata ishin sahabët e hershëm të cilët e shoqëruan shumë të Dërguarin e Allahut dhe e njihnin më së miri të Dërguarin dhe veprimet e tij. Të tillët zotëronin njohuri të thella dhe njiheshin si muxhtehidë. Prandaj, mbështetja e juristëve hanefitë në opinionet dhe veprimet e sahabëve që ishin në rangun e muxhtehidit dhe fekihit është një veprim i arsyeshëm që e fuqizon shkollën hanefite.


_______________________
1. Ibën Abdul Berr, El-Intikau, f.140-141. Cituar sipas: Ebu Zehre, Ebu Hanife –hajatuhu ve asruhu, arauhu ve fikhuhu-, (bot.II-të, Bejrut, Dar el-Fikr el-Arebij), f. 69-70.
2. Shibli Nu’man, Ebu Hanifja-Jeta dhe vepra, (Shkup, Logos-A, 2013), f.284-285.
3. Omer ibën Hatabi, Ali ibën ebi Talib, Abdullah ibn Mesudi, Aishja, Zejd ibën Thabiti, Abdullah ibën Abasi dhe Abdullah ibën Omeri.
4. Ebu Bekri, Ummu Selemeh, Enes ibën Maliku, Ebu Seid el-Hudriu, Ebu Hurejre, Othman ibën Affani, Abdullah ibën Amër ibën el-Asi, Abdullah ibën Zubejr, Ebu Musa el-Esh’ariu, Sa’d ibn ebi Vekkas, Selman el-Farisiu, Xhabir ibën Abdullah, Muadh ibën Xhebeli. Këta janë trembëdhjetë, por mund t’i shtohen edhe këta: Talha, Zubejri, Abdurrahman ibën Avfi, Imran ibën Husajni, Ebu Bekrete, Ubadete ibën Samit dhe Muavije ibën ebi Sufjani.
5. Nga ajo që përmend Ibën Kajjimi, rezulton se shumica e tyre në jetën e tyre nuk kishin dhënë më tepër se një apo dy fetva. Të rrallë nga ky grup qenë ata që dhanë më tepër se dy fetva. Ndonëse ky grup përfshin numrin kryesor të sahabëve.
6. Ibën Kajjim el-Xhevzije, I’lamul Muvekkiine an Rabbil Alemine, dar ibnul xhevzij, v. II, fq. 18-19.
7. Kemal ibën el-Humam, Zadu-l Fekir, me recenzurë nga Said Bekdash, (Medine, Daru-s Siraxh, 2013), f.45.
8. Sinjalizon për vlerat e larta të Abdullah ibën Mesudit, i cili ishte thuajse gjithnjë në shoqërim të Resulullahut a.s., prandaj edhe nuk e krahasoi me të tjerët, gjë që është shumë e arsyeshme.
9. Ibën Nuxhejm, el-Bahru-rr Rraik Sherh Kenzu-d Dekaik, (bot.II-të, Daru-l Kitab el-Islamij), v.III, f.289.
10. Es-Sajmerij, Ahbar Ebi Hanife ve Ashabihi, (bot.II-të, Bejrut, Alemu-l Kutub, 1985), v.I, f.68.
11. Taha Xhabir el-Alevani, Edebu-l Ihtilaf fi-l Islam, (Herndon, The International Institute of Islamic Thoughts, 1992), f.92; Bedrudin el- Ajni, Sherh Sunen ebi Davud, (bot.I-rë, Rijad, Mektebetu-rr Rrushd, 1999), v.I, f.428, v.III, f.431.
12. Po aty, v.III, f.431.
13. Bedrudin el-Ajni, Umdetu-l Kari Sherh Sahihi-l Buhari, (Bejrut, Dar Ihjai-t Turath el-Arebij), v.V, f.291.
14. Po aty, v.V, f.290.
15. Muhamed Zahid Kevtherij, Fikhu Ehlul Iraki ve Hadithuhum, me recenzurë të AbdulFetah Ebu Gude, Kairo, el-Mektebetu Ezherijetu lit- turath, pa vit botimi), f.55.