Hilmi, si një nga virtytet më të rëndësishme të moralit islam, ndikon në zhvillimin e individit, po aq sa luan rol edhe në formësimin e një shoqërie të shëndoshë me virtyte të larta njerëzore. Në literaturën islame, hilmi përshkruhet si një virtyt, pronarët e të cilit vlerësohen si njerëz të qetë, zemërbutë, që veprojnë me urtësi në raste zemërimi dhe që nuk nxitojnë në dënim ndaj të padrejtëve. Një ndër përshkrimet e tjera të atribuuara për hilmin është edhe cilësimi i tij si një nocion përmbledhës i të gjitha virtyteve të bukura dhe mbizotërimit të mendjes mbi pasionet.(1)

Roli i hilmit në zhvillimin moral të individit

Falja, zemërbutësia, urtësia, sikurse edhe zemërimi, mospërfillja dhe përçmimi janë emocione që çdo individ i bartë në vete, e të cilat fillojnë qysh me lindjen e tij. Në shkencën e psikologjisë, frenimi nga emocionet dhe mendimet negative siç janë zemërimi, dhe pakënaqësia në momentet e ballafaqimit me padrejtësi konsiderohet falje.(2) Ndërsa, në mënyrë që njeriu të mos jepet pas gjërave të përkohshme dhe traditave të këqija të shkaktuara nga fryma fisnore, Kurani famëlartë vendosi urtësinë dhe zemërbutësinë që do të thotë frenim i egos dhe mbrojtje nga zemërimi dhe dhuna. Në këtë mënyrë ai synon të mësojë qenien njerëzore që të përballet me energjitë negative ndaj vetes së tij apo ndaj të tjerëve, me luftën ndaj tendencave të këqija si dhe të përballoj dhe mposhtë egon e tij. Hilmi në kuptimin kuranor paraqet individin i cili është një strukturë e përfituar nga bashkimi i disa aftësive intelektuale siç janë: mendja, inteligjenca, njohuria, përvoja, mundësitë fizike dhe materiale, dhe disa virtyteve morale siç janë: falja, toleranca, durimi, mbizotërimi i vetvetes së tij, duke menaxhuar dhe tejkaluar zemërimin dhe duke mos u zhytur në nxitje dhe provokime. Pra, njeri i urtë dhe i mençur konsiderohet çdo person mendjemprehtë që vepron me mendjen e tij dhe që i përgjigjet provokimeve duke parashikuar se çfarë rezultati mund të sjellë fundi i një debati, bisede apo diskutimi të caktuar.
Në suren e tretë të Kuranit famëlartë, në ajetet 133-134 është urdhëruar në këtë mënyrë: "Nxitoni drejt faljes së gjynaheve nga Zoti juaj dhe Xhenetit, hapësira e të cilit është sa qiejt e Toka dhe që është përgatitur për të devotshmit, të cilët japin lëmoshë edhe kur janë në mirëqenie, edhe kur janë në vështirësi, e mposhtin zemërimin dhe ua falin fajet njerëzve. Allahu i do bamirësit."(3)
Në versetin e parë, fillimisht besimtarëve u tërhiqet vëmendja me një ftesë për parajsën, hapësira e të cilit është sa qiejt e Toka dhe menjëherë vazhdohet me përmendjen e karakteristikave që duhet të posedojnë njerëzit e denjë për këtë vend e që janë: Shpenzimi në rrugën e Zotit në kohëra të bollëkut (mirëqenies) dhe të vështirësive (pakësimit), mposhtja dhe mbizotërimi i zemërimit dhe falja e gabimeve të njerëzve pa asnjë kompensim. Nëse të gjitha këto veprime bëhen për të përfituar kënaqësinë e Allahut, padyshim që do të këtë shpërblim në këtë botë dhe në botën tjetër. Prandaj mund të vihet re se ndjenja e devotshmërisë te njerëzit manifestohet me virtytin e hilmit, pra me mposhtjen e zemërimit dhe faljen e njerëzve. Përveç kësaj në versetet më sipër, marrëdhënia hilm-ihsan (urtësi-mirësi) tërheq vëmendjen në mënyrë të veçantë. Njerëzit të cilët janë të bindur në mbikëqyrjen e vazhdueshme të Krijuesit dhe veprojnë me këtë ndërgjegje, veprojnë ose sillen në mënyrën më të përsosur. Sipas Raziut me frazën "e mposhtin zemërimin" janë për qëllim njerëzit të cilët edhe pse zemërohen nuk vazhdojnë në të, e mposhtin dhe e mbizotërojnë atë. Kjo sjellje nuk rrjedh në mënyrë të rastësishme, por është si rezultat i hilmit, pra rrjedh nga urtësia dhe durimi.(4)
Njerëzit me virtyte të tilla, pavarësisht se janë në gjendje t'u hakmerren e t'u kundërvihen atyre prej të cilëve kishin përjetuar padrejtësi, nuk e bëjnë një gjë të tillë. Dominimi i zemërimit është virtyt i madh i cili mësohet me durim dhe përpjekje. Të jesh i durueshëm dhe të falësh është diçka që kërkon vullnet të fortë. Tejkalimi i zemërimit është hapi i parë, por nuk është i mjaftueshëm. Për këtë arsye, në versetet e mësipërme zemërimi trajtohet në mënyrë të veçantë duke përmendur faljen e fajeve të njerëzve. Personi i cili është i mposhtur nga zemërimi zhvillon një ndjenjë rëndimi dhe një zjarr në zemrën e tij. Mirëpo nëse zgjedh faljen, shpëton nga barra e rëndesa dhe rifiton qetësinë e mendjes dhe ndërgjegjes.
Kjo lë të nënkuptohet se gjërat të cilat përshkruhen në këto versete kuranore mund të arrihen pas një procesi serioz të vetë edukimit, pjekurisë dhe vetëbesimit, dukuri këto të cilat ndihmojnë në formësimin e një personaliteti dhe karakteri të qëndrueshëm, karakter ky me të cilin qenia njerëzore gjen paqen në veten dhe në rrethin e tij. Sipas asaj që transmetohet nga Ibën Omeri, në lidhje me këtë çështje i Dërguari i Allahut a.s. ka thënë:
"Nuk ka gllënjkë më të madhe për sa i përket veprës së mirë në prani të Allahut sesa një gllënjkë zemërimi e gëlltitur nga një besimtar vetëm me qëllim të fitimit të kënaqësisë së Allahut."(5) Kjo tregon se me të vërtetë gëlltitja apo mposht ja e zemërimit dhe falja e njerëzve janë veçori me të cilat shquhen besimtarët e devotshëm e që të gjitha këto arrihen përmes një edukimi serioz në frymën e Kuranit famëlartë.
Veprimi me urtësi shpëton njeriun nga emocionet' dhe mendimet e gabuara, zemrës i shton paqe dhe rehati shpirtërore, çon në lehtësimin e barrës, brengës dhe uljen e stresit. Falja e gabimeve të të tjerëve është akti më i bukur dhe është liria më e madhe. Kurse njeriu që akumulon urrejtje në veten e tij ngjason me atë që mbart një barrë të rëndë në shpinën e tij me të cilën i kufizohet liria. Po ashtu me akumulimin e zemërimit, njeriu mund t'i shkaktojë helmim dhe shkatërrim vetes së tij dhe të nxisë në ndëshkim apo hakmarrje të padrejtë. Ndërsa ndjesia për të hequr dorë edhe kur posedon fuqinë. për të ndëshkuar është më e kënaqshme sesa ndjenja e hakmarrjes.
Megjithatë, me faljen ndaj gabimeve të njerëzve nuk nënkuptohet nënshtrim i plotë ndaj padrejtësive dhe parregullsive që mund të bëhen nga njerëz të pandërgjegjshëm e zullumqarë. Vargjet e mëposhtme në veprën "Safahat" të poetit dhe mendimtarit të famshëm Mehmet Akif Ersoj përshkruajnë karakterin e stolisur me urtësi dhe zemërbutësi dhe të qëndrueshëm në raste të caktuara: "Nëse unë jam i urtë, kush tha se jam dele e butë? Ndoshta mund të pritet qafa ime, por nuk dorëzohet që ta tërheqësh kah të duash."(6) Si rezultat, mund të themi se të posedosh një karakter të stolisur me urtësi do të thotë të posedosh një tipar të përgjithshëm moral që kërkon cilësinë e tolerancës dhe karakter të butë, pjekuri dhe veçori pozitive të sjelljes.

Roli i hilmit në formimin e një shoqërie të virtytshme

Hilmi, sikur që është një ndër karakteristikat më të rëndësishme për zhvillimin e personalitetit, ai po ashtu luan një rol jashtëzakonisht të madh edhe në zhvillimin e një shoqërie të shëndoshë dhe të virtytshme. Bamirësia, drejtësia në marrëdhëniet me njerëzit, si dhe largimi nga mizoria, arroganca, epshi dhe pasionet janë disa nga veçoritë e hilmit, Individët të cilët shquhen me këto karakteristika krijojnë marrëdhënie shoqërore të shëndosha, ndërsa ata të cilët i nënshtrohen zemërimit të tyre janë shkaktarë të shkatërrimit të rendit në shoqëri dhe prishjes së miqësive të shumta duke i kthyer në armiqësi.
Allahu i Madhëruar duke theksuar rëndësinë e forcimit të marrëdhënieve njerëzore dhe besnikërisë në vendosjen e paqes shoqërore urdhëron: "Nuk barazohet e mira me të keqen! Të keqen ktheje me të mirë e atëherë armiku yt do të të bëhet menjëherë mik i ngushtë. Ky virtyt u dhurohet vetëm atyre që durojnë dhe vetëm atyre që kanë një fat të madh." (Fussilet, 34-35)
Parimi "Të keqen ktheje me të mirë", është një princip themelor në krijimin e një shoqërie të shëndoshë. Në sqarimin e këtij verseti kuranor Zemahsheriu thotë: "Nëse dikush ju bënë ndonjë të keqe, është mirë që t' ia falni, por që t'ia ktheni me të mirë është vepër edhe më fisnike. Në rast të tillë edhe armiku shndërrohet në mik."(7) Sipas shumë komentatorëve, në këto versete vihet në pah fakti që besimtarët janë të denjë për të bërë vepra të mira. Si rezultat vepruesit e së mirës në këtë botë respektohen, ndërsa në botën tjetër i pret shpërblim i shumëfishtë. Andaj porositet për durim ndaj sjelljes arrogante dhe injorante të njerëzve, sepse herët apo vonë edhe ata do të jenë të turpëruar nga përfundimi famëkeq i këtyre veprave.
Falja është një nga metodat edukative të Islamit e cila preferohet më shumë sesa ndëshkimi apo hakmarrja qoftë edhe me të drejtë. Kurse kthimi i të keqes në të njëjtën masë shton hidhërimin, zemërimin dhe humb turpin. Fakti që luftimi i të keqes me të mirë i kthen armiqësitë në miqësi të sinqerta është një shpjegim i rëndësishëm për psikologjinë morale dhe paqen sociale.
Edhe pse mosmarrëveshjet ndërmjet njerëzve mund të parandalohen me rregulla ligjore, për mbarëvajtjen e një shoqërie të shëndoshë, principi i faljes do të jepte rezultate shumë më të frytshme. Në ditët e sotme kur liritë individuale janë në shkallën më të lartë, nevoja për edukimin dhe këshillimin e njerëzve kah principet e mirësisë dhe të drejtësisë që përfshijnë: faljen, bamirësinë dhe pranimin e të drejtës së tyre është shumë aktuale. Më e kërkuara ndër këto principe është falja, e në veçanti në raste kur hakmarrja është e mundur dhe e lehtë, sepse një tolerancë dhe falje e tillë do të largonte ftohtësinë dhe armiqësinë e njerëzve. Me parimin e faljes dhe kthimit të së keqes me të mirë janë për qëllim rastet e shkeljeve të të drejtave personale, ndërsa kur vije në fjalë sistemi i besimit dhe të drejtat publike nuk mund të bëhet fjalë për tolerancë. Toleranca ndaj të keqes nuk duhet të kundërshtojë parimet themelore të fesë dhe nuk duhet të dëmtojë të mirën e përbashkët të shoqërisë dhe individit.

Mungesa e hilmit, rezultat i shumë problemeve në shoqëri

Në këtë epokë kur është shtuar padrejtësia dhe gjykimi mizor, hilmi i cili në vete ngërthen durimin, qetësinë dhe respektin për të gjitha gjallesat, i rekomanduar dhe këshilluar me Kuran dhe Sunet, është më se i domosdoshëm. Gazaliu, duke thënë se hilmi është ilaç i çdo dhembjeje,(8) kishte për qëllim të sqaronte se mungesa e tij është shkaktar i shumë problemeve dhe sëmundjeve shoqërore.
Emocionet negative siç janë zemërimi, urrejtja, zilia, mendimi i keq, fjala e keqe, kacafytja dhe vrasja, rrjedhin si rezultat i një veprimi të pamenduar, i nënshtrimit ndaj egos dhe kënaqësive të përkohshme. Njerëzit që u nënshtrohen këtyre ambicieve dhe e humbin kontrollin ndaj tyre nuk mund t'i shohin gjërat me qetësi. Emocionet negative të cilat rrjedhin si mungesë e urtësisë dëmtojnë po ashtu shëndetin psikik dhe fizik të qenies njerëzore. Vazhdimësia në zemërim dhe urrejtje shkakton presion mbi trupin e njeriut dhe me kalimin e kohës mund të bëhet faktor kyç i shumë sëmundjeve neurologjike, dëmtimit të sistemit imunitar, çekuilibrit hormonal dhe rritjes së presionit në gjak.
Mungesa e urtësisë përveç që është shkaktar i shumë problemeve tek individi, ajo po ashtu shkakton edhe shumë trazira brenda familjeve dhe shoqërisë. Siç dihet, dinamika themelore e komunikimit brenda familjes është dashuria dhe dhembshuria. Të duash kërkon dhembshuri, kurse mëshira shumëfishohet me dashuri. Një individ nuk mund që në të njëjtën kohë të thotë: "Edhe e dua atë edhe e rrahë!", sepse kur ngritët dora për dhunë, atëherë nuk mund të bëhet fjalë për dashuri dhe dhembshuri. Kjo dhe sjellje të ngjashme janë shkaktare të shkatërrimit të foleve të cilat janë krijuar për të gjetur paqen dhe lumturinë. Ashtu sikur që një zemër e sëmurë shkakton shqetësime në të gjithë trupin, një familje që nuk mund të mbajë një lidhje të shëndoshë dhe të frytshme mund të rezultojë me kriza të mëdha shoqërore. E që e gjitha rrjedh si shkallë i mungesës së urtësisë dhe faljes së ndërsjellë.
Në lidhje me këtë, Zoti i Madhëruar na sjellë shembullin më të mrekullueshëm që ka ndodhur ndonjëherë në historinë njerëzore:
"Në saje të mëshirës së Allahut, u solle butësisht me ta (o Muhamed). Sikur të ishe i ashpër dhe i vrazhdë, ata do të largoheshin prej teje. Prandaj, falu atyre gabimin, kërkoi falje Allahut për ata dhe këshillohu me ata për çështje të ndryshme. Kur të vendosësh për diçka, mbështetu tek Allahu. Vërtet, Allahu i do ata që mbështeten tek Ai." (Ali Imran, 159).
Ky ajet kuranor pasi që tregon atë se Zoti Fuqiplotë e kishte pajisur Muhamedin a.s. me fisnikëri të lartë e zemër të butë dhe urtësi, flet për sjelljen e tij të suksesshme dhe mënyrën e përfitimit të zemrave të njerëzve, në të njëjtën kohë thekson se sjellja e vrazhdë dhe e keqe do të ndikonte negativisht në suksesin e mesazhit hyjnor. Kjo nënkupton edhe faktin që morali dhe vetedukimi janë ndër gjërat me të rëndësishme për çdo individ. Ata të cilët nuk frenojnë dhe edukojnë anën shpirtërore të tyre nuk mund të udhëheqin me të tjerët.
Dhembshuria, mirësia, butësia, të qenit i ndjeshëm dhe i butë, të qenit i durueshëm, të vepruari t me dinjitet, gëlltit ja e zemërimit, të qenit i qetë, i përulur dhe dinjitoz janë nga cilësitë e mira morale të besimtarëve. Kombinimi dhe aplikimi në jetën e përditshme i këtyre cilësive të bukura mund të përkufizohet si hilm. Pronarët e urtësisë janë ata njerëz me moral të lartë, që nuk hakmerren, dinë të mbrojnë të drejtat e tyre, nuk poshtërohen dhe nuk heqin dorë asnjëherë nga rruga e faljes. Në të njëjtën kohë vlen të theksohet se hilmi duke qenë një gjendje shpirtërore që ngërthen në vete cilësi të larta morale, është një tregues i shkëlqyeshëm i pjekurisë. Për këto arsye, ai pasqyron ekuilibrin e sjelljes së mendjes dhe është gjendja shpirtërore më e lartë që kërkohet nga çdo besimtar.


______________________________
1. "Universitetl: "Uludag ", Bursa/Turqi, Instituti i Shkencave Sociale, Fakulteti i Ilahijatit, Bozat e Shkencave Islame/Tefsir: El-Xhurxhani. Mu'xhemu’t-Tarifat Kajro: Daru’l -Fazile fq. 98: El- Tahanevi, Keshshafu Istihati’l -Funun ve'l-Ulum. Bejrut: Mektebetu Lubnan, 1996, V I. Fq. 706.
2. Yasaroglu Kamil, "Kin ve Nefreti Sevgiye Donusturen Erdem: Affetmek, Simpozjumi: Kutlu Dogum Hafasi "Hz. Peygamber ve Kardeslik HUkuku", Ankara. Fq. 244.
3. Ali Imran. 135-136.
4. Er-Razi, Mefatihu'l-Gajb, Liban: Daru’l Fikh: 1401/1981, V. IX. fq. 7.
5. Ibni Maxhe, 3.
6. Mehmet Akif' Ersoy. Safahat. Ankara: Shtëpia botuese: Turkiye Diyanet Vakfi, 2010. fq. 358.
7. Ez-Zemahsheri. El-Keshshaf Rijad: Mektebetu'l-Ubejkan, 1418/1998., V. III fq 392.
8. Gazali, Ihjau Ulumi'd-Din, Istambul: Merve Basun, 1993. V. III, fq. 398.