Tradicionalisht është e njohur se shumë prej sahabëve hadithet i kanë transmetuar në bazë të kuptimit. Në krye të tyre qëndrojnë Ebu Hurejra, Enes bin Maliku, Ibn Mes’udi, Ebu Derdai dhe shumë të tjerë. 
Para se të flasim për këtë të vërtetë historike të përgjithshme, na mbetet të japim sqarime për faktorët dhe çështjet që i kanë shtyrë sahabët të transmetojnë hadithe në bazë të kuptimit. Duhet ditur njëkohësisht se sahabët arritën t’i transmetonin hadithet në formën më të përkryer të mundshme. Po ashtu na mbetet të sqarojmë metodologjinë që ndoqën ata në transmetimin e haditheve në bazë të kuptimit. 
Një arsye e zakonshme që i shtyu sahabët për transmetim në bazë të kuptimit ishte kujdesi i tyre i madh ndaj transmetimit të dijes si amanet për të cilin na detyron Islami, në bazë të mundësive që ka myslimani. 
Sepse janë sidomos myslimanët që kishin dhe kanë nevojë të domosdoshme për dijen e Profetit të tyre. Islami fshehjen e dijes e kundërshton rreptësisht dhe për këtë parasheh masa kërcënuese me përjashtim dhe mallkim nga mëshira e Zotit. 
Në këtë kontekst, Allahu xh.sh. thotë: “Sigurisht ata që fshehin argumentet e qarta, dëshmitë dhe udhëzimet (dijen), të cilat Ne i kemi dërguar, pasi Ne i kemi bërë të qarta në libër për të gjithë njerëzit, sigurisht të tillët janë të mallkuar nga Allahu dhe të mallkuar nga mallkuesit.” (El-Bekare, 159) 
Profeti s.a.v.s., në disa thënie të Tij, ata të cilët e fshehin dijen, i ka kërcënuar me ndëshkim të rreptë në Botën tjetër. Ai thotë: 
“Kush pyetet për ndonjë çështje të dijes dhe ai e fsheh atë, Ditën e Kiametit do të prangoset me pranga prej zjarri.”(1) 
Pra, për hir të kësaj, sahabëve u është imponuar transmetimi në bazë të kuptimit. Për ta ka qenë një pastrim prej përgjegjësisë me të cilën ishin nderuar, ngase ata bartnin shkëndijat e dritës nga Profeti s.a.v.s. në kohën kur i tërë potenciali i dijes ishte i lidhur me memorizimin e saj, si për nga bartja ashtu edhe për nga transmetimi. 
Një çështje tjetër që i shtyu të transmetonin hadithe në bazë të kuptimit, ka qenë edhe pastërtia e tyre gjuhësore, retorika dhe elokuenca e lartë. Atyre iu dha gjithashtu një mundësi që nuk iu dha të tjerëve pas tyre - ata jetuan dhe ishin të pranishëm në kohën kur zbriste Shpallja. Ata i dinin më së miri shkaqet e zbritjes dhe përjetuan shumë ngjarje e ndodhi në mënyrë të drejtpërdrejtë. Nga këto rrethana ata përfituan më së shumti dhe bënë eksperiencë për transmetimin nga aspekti i kuptimit, duke përsosur shprehjet dhe synimet me metoda e shprehje të ndryshme, por vazhdimisht duke pasur konsideratë për ruajtjen e origjinalitetit kuptimor. I
bn El-Arabij thotë: “Tek sahabët janë unifikuar dy çështje të rëndësishme: pastërtia gjuhësore dhe retorika e plotë, dhe të qenët të pranishëm në veprat dhe porositë profetike. Nga këto dy çështje ata përfituan në formë të përgjithshme logjikën e kuptimit dhe përmbushjen e synimit në tërësi.”(2) 
- Sa i përket metodologjisë që kanë ndjekur sahabët në transmetimin e hadithit në bazë të kuptimit, nuk ka dyshim se ata i ishin përkushtuar me përpikëri transmetimit të kuptimit të hadithit ashtu siç e kishin kuptuar dhe logjikuar prej Profetit s.a.v.s., me një transmetim të saktë, të qartë, kuptimor, pa shtuar dhe pa lënë asgjë mangu. 
Mënyra e tyre ishte që kuptimi i hadithit të jetë vazhdimisht i njëjtë, pavarësisht sa ndryshojnë shprehjet dhe metodat e tyre. Këtë të vërtetë e konfirmon edhe ky hadith me sened të ngjitur, se Hisham bin Urve transmeton nga babai i tij se i kishte thënë: “Më ka thënë mua Aishja: ‘O djali i motrës sime! Vërtet jam informuar se ti po shkruan hadithe nga unë e më pas prapë i shkruan ato.” Urveja tha: ‘I thashë asaj: “I dëgjoj hadithet prej teje e pastaj i dëgjoj edhe prej të tjerëve.’ Ajo tha: 
“Në kuptimin e tyre (haditheve) a ke dëgjuar ndonjë mospajtim?” Ai (Urveja) tha: “I thashë: “Jo.” Aishja tha: “Atëherë nuk ka gjë (pse i shkruan dy herë).”(3) 
Nganjëherë disa sahabë provonin aftësitë e tyre mendore dhe shkencore, se cili prej tyre ia qëllonte më mirë kuptimit të origjinalit, edhe pse në të shprehur ndryshonin fjalët dhe metoda e shprehjes. 
Transmeton Hatib El-Bagdadij me sened nga Ebi Seid El-Hudrij, i cili tha: “Ishim ulur tek Profeti s.a.v.s., ndoshta ishim dhjetë persona duke dëgjuar hadithin. E, dy prej nesh nuk e transmetonin (duke provuar aftësitë e tyre) hadithin përveçse me kuptim të njëjtë.”(4) 
Pra, në mesin e tyre nuk mund të gjesh dy transmetues të cilët kishin plotësisht shprehje të njëjta, megjithëse kuptimi ishte i njëjtë. Pra, shprehjet e të gjithëve ndryshonin nga njëri-tjetri. 
Kjo garë apo ky sprovim ishte nga motivi i saktësisë, i qartësisë dhe i talentit të lartë në transmetimin e hadithit në bazë të kuptimit. Megjithëkëtë, transmetimi kuptimor shoqërohej edhe me shqetësim dhe frikë të madhe, pasi në transmetimin e hadithit mund të ndodhnin ndryshime në shprehjet e Profetit s.a.v.s., i cili na ka urdhëruar t’i përmbahemi në të gjitha porositë dhe veprat e tij; edhe pse sahabët me transmetimin kuptimor nuk kishin për qëllim të zhvisheshin apo të lehtësoheshin për sa i përket ruajtjes shprehjeve origjinale. Në të njëjtën kohë ata nuk kishin për qëllim tolerancën dhe lëshimet në transmetimin e hadithit. 
Për sahabët transmetimi kuptimor ishte domosdoshmëri e kohës, ngase umeti kishte nevojë për njohuritë që kishin ata në lidhje me hadithet e Profetit s.a.v.s. 
Kjo bëhej në kohën kur hadithet ende nuk ishin të kodifikuara dhe as të shkruara në letër. Në këtë kohë përqendrimi i sahabëve në hadithe ishte në kulm. Ata ishin shumë të përgatitur e të freskët dhe kishin aftësi të të shprehurit, prandaj i hynë transmetimit kuptimor si zgjidhje e vetme e çështjeve dhe si predikim për të transmetuar hadithet e Profetit s.a.v.s.
Meriton të theksohet dhe të tërheqim vëmendjen për metodologjinë e shkëlqyer të sahabëve në transmetimin e hadithit në bazë të kuptimit si dhe për saktësinë dhe masat mbrojtëse ndaj lëshimeve që kishin. Një numër i konsiderueshëm sahabësh, të cilët e njihnin transmetimin kuptimor, kanë pasur një metodë shumë stabile, të përsosur, të saktë, duke transmetuar me shprehje që tregojnë se, edhe nëse nuk janë plotësisht të ngjashme me fjalët e Profetit s.a.v.s., ato janë të ngjashme në kuptimin e tyre. Dëshmi për këtë kemi transmetimin e Ahmedit në Musnedin e tij nga Enes bin Maliku, i cili, kur e thoshte hadithin, në përfundim të tij thoshte: 
“Ose ashtu siç thoshte i Dërguari i Allahut s.a.v.s.”(5) 
Disa sahabë gjatë transmetimit të hadithit sinjalizonin se ndoshta hadithi nuk është tekstualisht ashtu, por i ngjan atij në bazë të kuptimit. Ndër ta ishin Ibn Mes’udi, Enes bin Maliku, Ebi Derdai etj. Një herë, Ibn Mes’udit gjatë transmetimit të hadithit iu mbushën sytë me lot, venat e qafës iu frynë e pastaj tha: “Ose nën këtë, ose mbi këtë, ose afërsisht me këtë, ose ngjashëm me këtë.”(6) 
Gjithashtu vlen të theksohet se Ibn Mes’udi r.a. ka qenë mjaft liberal në transmetimin e haditheve. 
Dijetari Edh-Dhehebij thotë: 
“Ibn Mes’udi ishte i hapur në pranim të transmetimit dhe rigoroz në transmetim të hadithit dhe nxënësve të tij ua ndalonte të bënin lëshime në përpikërinë e shprehjeve.”(7)
Shihet qartë qëndrimi dhe kërkesa e Ibn Mes’udit dhe e sahabëve të tjerë, që shprehjet dhe fjalët e hadithit të jenë sa më të përpikta dhe origjinale.

Transmetimi kuptimor nga tabi’inët dhe tabitabi’inët 

Nuk duhet të na çuditë fakti pse tabi’- inët dhe tabitabi’inët (brezi i dytë dhe i tretë) e kishin transmetuar hadithin në bazë të kuptimit, pasi paraprakisht një gjë të tillë e kishin bërë një shumicë e konsiderueshme e sahabëve. 
Pyetja që parashtrohet në këtë temë, është: A ishin të njëjta shkaqet dhe rrethanat e tabi’inëve dhe të tabitabi’inëve në bartje dhe transmetim të haditheve me rrethanat e sahabëve? Tabi’inët dhe tabitabi’inët kishin përkushtim për saktësinë dhe parandalimin e lëshimeve ashtu siç kishin qenë sahabët? 
E vërteta është se mjedisi dhe rrethanat e tabi’inëve nuk ndryshonin shumë nga rrethanat e sahabëve në fushën e transmetimit kuptimor. 
Ajo domosdoshmëri e komunikimit të dijes, që i shtyu sahabët të transmetonin hadithin në bazë të kuptimit, ishte e plotfuqishme edhe në shekullin e tabi’inëve, bile në atë kohë nevoja për njohjen e porosive profetike ka qenë edhe më urgjente dhe më e madhe, për arsye se, sa më shumë kohë kalon nga burimi i udhëzimit dhe i dritës (shekullit të sahabëve), aq më tepër njerëzit kanë nevojë për sqarime, komente dhe shpjegime. Njëkohësisht ky ka qenë edhe roli i haditheve të Profetit s.a.v.s. Pikërisht për këtë arsye, për tabi’inët, të cilët ishin të nderuar që u ishte besuar bartja e dijes së Kuranit dhe Sunetit nga sahabët, ishte e detyrueshme që t’i transmetonin hadithet e Profetit s.a.v.s. në bazë të mundësisë që kishin, qoftë tekstualisht ose me kuptim. 
Nuk ka dyshim se tabi’inët dhe tabitabi’inët, për shkak të devotshmërisë së tyre, kishin vazhdimisht frikë për gabimet që mund të bënin gjatë transmetimit të haditheve në bazë të kuptimit. 
Për këtë realitet dëshmon edhe tregimi i Shu’be bin Haxhaxhit, i cili tha: “Unë dhe Gajlani shkuam tek Hasan ElBasriu. Gajlani i tha: “O Ebu Seid, vërtet ne i dëgjojmë hadithet, por nuk mund t’i transmetojmë ashtu siç i kemi dëgjuar.” Hasan El-Basriu tha: “Vërtet është gënjeshtër ajo që është e qëllimtë.”(8) 
Këtu në mënyrë të drejtpërdrejtë iu bë e qartë Hasan El-Basriut se ne po i ndryshojmë shprehjet e hadithit me shprehje nga vetja jonë, ndërsa ai këtë nuk e gjykoi si të rrezikshme dhe të ndaluar. 
Sufjan Ethevrij, i cili është prej dijetarëve më eminentë nga gjenerata e tabitabi’inëve, ka pranuar haptazi se ata në njëfarë forme kanë qenë të detyruar për të transmetuar hadithin në bazë të kuptimit. Ai tha:
“Sikur të dëshironim t’i thoshim hadithet ashtu siç i kemi dëgjuar, nuk do të mund t’ju transmetonim asnjë hadith.”(9) 
Po ashtu, dijetari Uekiu bin Xherah, në kontekst të kësaj teme, thotë:
 “Sikur të mos ishte ana kuptimore (e transmetimeve) e gjerë, transmetuesit do të dështonin.”(10) 
Tabi’inët dhe tabitabi’inët, edhe pse nuk ishin të një shkalle si sahabët, i përmbushnin të gjitha kriteret e transmetimit kuptimor. Kritikët në atë kohë i dëgjonin hadithet e atyre që i transmetonin në bazë të kuptimit, e krahasonin shprehjet e ndryshme të njëri-tjetrit dhe nuk gjenin ndonjë ndryshim në aspektin kuptimor. 
Këtë e konfirmon edhe thënia e Xherir bin Hazmit për Hasan El-Basriun: “Isha duke dëgjuar hadithet e Hasanit. Origjinali ishte një, kurse fjalët ndryshonin.”(11) 
Një thënie të tillë e kemi edhe nga Alij bin Hashremi për dijetarin e tabitabi’inëve, Sufjan bin Ujejnen: “Ishte Sufjani ai që na tregonte hadithe e nëse më pas pyetej, atëherë ai nuk na i tregonte me shprehjet e para, po kuptimi ishte i njëjtë.”(12) 
Po kështu deklaron edhe Muhamed bin Sirin: “Kam dëgjuar hadithe nga dhjetë persona, kuptimi ishte i njëjtë, po shprehja dallonte.”(13) 
Nëse dëshirojmë të bëjmë një krahasim për sa i përket përdorimit të shkrimit në bartje (memorizim) dhe transmetim të haditheve në mes sahabëve, tabi’inëve dhe tabitabi’inëve, do të shohim një dallim të madh në mes dy shekujve. Përderisa në epokën e sahabëve shkrimi i haditheve ishte fare i paktë, në epokën e tabi’inëve kishte marrë përmasa të gjera dhe shkrimi konsiderohej mbështetja më e madhe gjatë bartjes dhe transmetimit të haditheve. Si rezultat të kësaj kemi kodifikimin dhe grumbullimin e haditheve në fund të shekullit të parë të hixhrit. 
Gjithashtu, një rezultat tjetër i shkrimit të haditheve në këtë periudhë kohore, ka qenë edhe mundësia e shumicës së tabi’inëve për t’i transmetuar hadithet shkronjë për shkronjë apo në mënyrë tekstuale, përballë transmetuesve që transmetonin në bazë të kuptimit. Lidhur me këtë, Ibn Avni thotë: “Kam takuar gjashtë hadithologë nga tabi’inët. Tre prej tyre ishin rigorozë, transmetimin e kërkonin shkronjë për shkronjë. Dhe tre të tjerë lejonin transmetimin në bazë të kuptimit. Rigorozë ishin: Kasim bin Muhamedi, Rexha bin Hajre dhe Muhamed bin Sirini. Ndërsa ata që lejonin në bazë të kuptimit, ishin: Hasan El-Basriu, Amir Esh-Shu’bij dhe Ibrahim En-Nehaij.”(14)

Argumentet për lejimin e transmetimeve në bazë të kuptimit 

Është e vërtetë se myslimanëve që respektojnë dhe i nënshtrohen Allahut dhe të Dërguarit të Tij, nuk u takon që transmetimit në bazë të kuptimit t’i japin prioritet ndaj transmetimit tekstual, përveç nëse posedojnë argumente të ligjshme që i lejojnë ato transmetime. 
E para: 
Vetë lejimi nga Profeti s.a.v.s. për bashkëkohanikët e tij - sahabët që hadithet t’i transmetonin në bazë të kuptimit. Në këtë drejtim kemi hadithin e transmetuar nga Et-Taberanij në librin e tij - “Mu’xhem el-kebir”; Ibn Munde në librin “Marifetu sahabe” nga Abdullah bin Sulejman El-Lejthij, i cili thotë: “I thashë të Dërguarit të Allahut se unë e dëgjoj hadithin nga ti, por nuk mund ta transmetoj ashtu siç e kam dëgjuar. Unë shtoj në të ndonjë shkronjë ose pakësoj ndonjë shkronjë.” 
Profeti s.a.v.s. i tha: 
“Nëse të ndaluarën nuk e lejon, e të lejuarën nuk e ndalon dhe ia qëllon kuptimit, atëherë nuk ka gjë.”(15) 
Kuptimi i këtij hadithi është mjaft i qartë, kjo tregon për lejimin e transmetimit nga Profeti s.a.v.s., në bazë të kuptimit. 
Njëkohësisht ky hadith u ka shërbyer si argument të gjithë dijetarëve - të mëhershëm dhe të mëvonshëm për lejimin e transmetimit të hadithit të Profetit s.a.v.s. në bazë të kuptimit. Për secilin dijetar që ka shqyrtuar këtë temë, ky hadith ka qenë mbështetja më e fuqishme e tij. Hasan El-Basriu, kur i është përmendur ky hadith, është shprehur me këto fjalë: “Sikur të mos ishte ky hadith, nuk do të transmetonim hadithe.”(16) 
E dyta: 
Argument tjetër për lejimin e transmetimit në bazë të kuptimit është hadithi Mevkuf - i transmetuar nga Uathile bin El-Eska, i cili thotë: 
“Vërtet ne dëgjonim hadithin nga Profeti s.a.v.s. një herë apo dy herë. E kur ne jua transmetojmë juve në bazë të kuptimit, ajo ju mjafton.”(17) 
Ky hadith Mevkuf është përforcues i hadithit të El-Lejthit, i cituar më lart, dhe tregon qartazi se sahabët i kanë transmetuar hadithet e Profetit s.a.v.s. në bazë të kuptimit. Në të njëjtën kohë ata janë shembull për të tjerët që vijnë pas tyre. 
E treta: 
Argument tjetër është hadithi i transmetuar nga Buhariu dhe Muslimi në Sahihët e tyre, se vërtet Profeti s.a.v.s., kur Omeri dhe Hisham bin Hakimi kishin rënë në dilemë për leximin e sures El-Furkan, u kishte thënë:
“Vërtet ky Kuran ka zbritur në shtatë dialekte (të folme), prandaj lexojeni në atë që ju vjen më lehtë.”(18) 
Ajka argumentuese e këtij hadithi tregon për lejimin e transmetimit të hadithit në bazë të kuptimit. Vetë zbritja e Kuranit në shtatë dialekte tregon më së miri për urtësinë që ka përdorur Allahu xh.sh. në llojllojshmërinë e leximit. Të gjitha fjalët në strukturat e fjalisë, qoftë të parat apo të fundit, qoftë njëjësi, dyjësi apo shumësi janë në kuadër të shtatë dialekteve (të folmeve), të cilat nuk i ndryshojnë vendimet e hallallit dhe haramit. Nga kjo është bërë e ditur për lejimin e leximit të Kuranit në cilindo dialekt prej të shtatëve si lehtësim për besimtarët. Nga ky hadith mund të dalë edhe lejimi i transmetimit të haditheve të Profetit s.a.v.s. në bazë të kuptimit si ndihmesë dhe lehtësim në transmetimin e tyre. Ky lejim nënkupton ndryshimin e shprehjeve të haditheve, por pa ndryshuar vendimin e hallallit dhe të haramit. 
Profeti s.a.v.s. i kishte inkurajuar bashkëkohanikët e tij që të transmetonin hadithe edhe në qoftë se ndryshonin shprehjet, ndryshe nga Kurani, shtatë dialektet e të cilit nuk ndryshohen, pasi të gjitha janë shpallje nga Allahu xh.sh. Kurani është mrekulli, me leximin e të cilit kryejmë adhurimin, shprehjet e tij e kanë kuptimin dhe synimin në veten e tyre. Hadithet nuk janë mrekulli, nuk kryhet adhurimi me leximin e tyre, shprehjet e tyre nuk kanë synim në vetvete, por kuptimin e tyre. 
E katërta: 
Konsensusi i dijetarëve që lejon përkthimin dhe shpjegimin e Sheriatit edhe në gjuhët joarabe.(19) 
Domethënë, ashtu siç shpjegohet legjislacioni islam në gjuhën arabe, ashtu lejohet të përkthehet dhe të shpjegohet në gjuhët e tjera. 
Ky lejim për mbështetje ka veprimin e Profetit s.a.v.s., i cili kishte dërguar shkresa kredenciale tek perandorët, mbretërit dhe udhëheqësit, për t’i ftuar në Islam. Këto shkresa domosdoshmërisht duhej të përktheheshin në gjuhët e prijësve e pastaj t’u bëhej thirrja. 
Ajka argumentuese nga ky veprim është lejimi i transmetimit në bazë të kuptimit, për arsye se hadithi i Profetit s.a.v.s. është në kuadër të Sheriatit, për të cilin dijetarët kanë konsensus se lejohet përkthimi dhe shpjegimi edhe në gjuhët joarabe. E, nëse lejohet përkthimi i hadithit të Profetit s.a.v.s. me shprehjet joarabe, atëherë transmetuesi i tij, lejohet më përpara në bazë të kuptimit, sepse në përkthim hasim ndryshime të shprehjeve me shprehje të tjera joarabe. 
Në konfirmim të kësaj të vërtete, Ibn Haxheri në librin e tij “Sherhun nuhbe” thotë:
“Prej argumenteve më të fuqishme të tyre, d.m.th. të atyre që e lejojnë transmetimin në bazë të kuptimit, është konsensusi për lejimin e shpjegimit të Sheriatit për të huajt në gjuhët e tyre. E nëse lejohet zëvendësimi (ndryshimi) me gjuhë joarabe, atëherë lejimi me kuptim në gjuhën arabe është më prioritar.”(20) 
Nga kjo që u tha më lart, mund të përfundojmë se argumentet për lejimin e transmetimit në bazë të kuptimit janë të forta dhe të qarta. Bazuar në këtë praktikë lejimi, kanë lulëzuar edhe shumë njohuri dhe shkenca në fushat e ndryshme të legjislacionit islam. 
- vijon –
 __________________ 
Fusnotat: 
1. Sunen Ibn Maxhe, “El-Mukadime”, vëll.1, fq.97. 
2. Tedribu Rravij, Es-Sujutij, vëll.2, fq.101. 
3. El-Kifajetu fi ilmi rrivaje, El-Hatib El-Bagdadij, fq.309. 
4. Po aty, fq.309. 
5. El-Kifaje fi ilmi rrivaje, fq.206. 
6. Mr. Musa Vila, Kritika shkencore në hadith, fq.173; Sunen Ibn Maxhe, “El-Mukadime”, vëll.1, fq.11. 
7. Tedhkiretul hufadh, Edh-Dhehbij, vëll.1, fq.15. 
8. El-Kifaje fi ilmi rrivaje, El-Hatib, fq.314. 
9. Po aty, fq.315. 
10. Po aty, fq.315.
11. Po aty, fq.312. 
12. Po aty, fq.316. 
13. Po aty, fq.311. 
14. El-Kifaje fi ilmi rrivaje, El-Hatib, fq.311. 
15. El-Isabe fi temjiz s-sahabe, Ibn Haxher, vëll.3, fq.125. 
16. El-Kifaje fi ilmi rrivaje, El-Hatibi, fq.308. 
17. Po aty, fq.309. 
18. Fet’hul Bari bi sherh Sahihul Buharij, vëll.1, fq.398. 
19. El-Ahkam fi usulil edeb, El-Amidij, vëll.2, fq.148; Tedribu rravij, Es-Sujutij, vëll, 2, fq.101 
20. El-Kifaje fi ilmi rrivaje, El-Hatib, fq.206.

Dituria islame  222