Ndërgjegjja dhe domethënia e saj

Drejtësia është ndjenja e përgjithshme e cila i paraprinë dashurisë, vullnetit dhe dëshirës në përgjithësi. Qeverisjen dhe formimin e ndjenjës së drejtësisë nuk e drejton dashuria dhe vullneti por forca e ndërgjegjes. Por grada e fundit e ndërgjegjes nuk është ndjenja e drejtësisë. Sepse pas gjithë këtyre ekziston edhe ndjenja e përgjegjësisë. Gjëja e cila ia përkujton përgjegjësinë ndaj Allahut dhe e shpie njeriun në vepra të mira në këtë aspekt, para ndërgjegjes me plotëkuptimin e fjalës është imani (besimi) i tij i kompletuar.
Njeriu nga “ndërgjegjja” e tij e din se trupin e vet nuk e krijoi vet, ndërsa nga “mendja” e tij e din se edhe gjallesat e tjera nuk e posedojnë një autoritet dhe forcë të tillë. Gjithashtu nuk ka aspak dyshim se qeniet e pashpirt nuk mund të kenë ndikim në veten e tyre. Nga e gjithë kjo kuptojmë se nga brendia e ndërgjegjes nis një lëvizje e besimit (imanit), ndërsa kjo simbolizohet, rritet dhe merr ndihmë nga mendja dhe organet shqisore. Më pastaj kjo fuqi e brendshme e inspiron njeriun për Një Posedues dhe Zotërues e çdo gjëje, e udhërrëfen në besim të pastër tek Allahu (iman).
Ndërgjegjja është ana më delikate dhe më e shkëlqyeshme e njeriut. Kjo madhështi e qenies njeri është e ndërlidhur me krijimin e tij të pastër. Mund të themi gjithashtu se ndërgjegjja është një paraqitje e qartë e krijimtarisë së plotë e cila ndërlidhet plotësisht me vetëdijen e njeriut. Ndërgjegjja e brendshme është një reflektim i karakterit të brendshëm dhe kjo në secilën kohë paraqet një anë të së vërtetës, drejtësisë dhe barazisë.
Nga kjo që cituam lirisht mund të themi se ndërgjegjja është mësuesi më i besueshëm i cili i edukon ndjenjat morale dhe karakterin e njeriut. Ndërgjegjja është elementi kryesor i cili nevojitet për përparimin e një personi apo të një shoqërie në përgjithësi, ngase ajo është hapi bazë i cili ndikon në formimin e personalitetit dhe shoqërisë njerëzore. Për formimin e një standardi të lartë dhe motivues patjetër duhet që shoqëria të jetë e inspiruar me ndërgjegje të pastër, ideal të lartë shpirtëror në mënyrë që kjo më vonë t’i sjell frytet e saja. Kur njeriu i shkatërron apo i gjymton vlerat e mirëfillta morale, atëherë në brendinë e tij kur dëshiron të shprehet në shprehjen “unë” në mënyrë autoritative shfaqet një “unë”, në formë ndikuese dhe imponuese. Prandaj, burimi i kësaj force shtytëse quhet ndërgjegje.
Në qoftë se bëjmë një radhitje në mes të ndërgjegjes, mendjes dhe shqisave, patjetër se epërsia i takon ndërgjegjes, ndërsa në grupin e dytë vjen mendja, kurse shqisat janë në grupin e fundit që radhiten në këtë rast. Radhitja e gjithmonshme e ndërgjegjes në radhën e parë na jep të kuptojmë se ajo duhet të ushqehet me diçka, në këtë rast me krijueshmërinë e pastër dhe në të njëjtën kohë me vlerat e pastra fetare dhe morale. Kjo radhitje është radhitja e duhur që simbolizon të mirën. Kur njeriu vepron një faj moral, pendohet dhe fillon të ndëshkojë ndërgjegjen dhe ndjenjat e tija, mendja në asnjë mënyrë nuk arrin ta ndalojë këtë ndëshkim të cilin nuk e ka në dorë por vetvetiu krijohet, kjo është ndërgjegjja e brendshme e cila e paraqet të vërtetën.
Nga ana tjetër ndërgjegjja është ndjenja e cila kullohet nga shprehitë e paprishura të karakterit të njeriut, është pika më kulminante e karakterit njerëzor e cila shpreh domethënien e së vërtetës, barazisë dhe drejtësisë. Mendja nuk posedon mundësitë e njohjes së këtyre cilësive por këto lindin dhe fitohen nga vlerat morale të mira, të trashëguara nga krijueshmëria e pastër dhe edukata fetare e rrënjëzuar nga ditët e fëmijërisë.
Ndërgjegjja në Kur’an dhe dallimi në mes saj dhe mendjes
Mendja vazhdimisht prodhon disa urtësi analitike dhe logjikuese. Dallimin më të qartë dhe më të plotë në mes ndërgjegjes dhe mendjes mund ta mësojmë nga Kur’ani. Në suretu El- Muddeth-thir në ajetet 18- 25, Allahu i Madhëruar shumë qartë na e dallon mendjen nga ndërgjegjja, kjo paraqitet një mësim të lartë dhe me rrënjë të thella, Allahu thotë:
“Qoftë i shkatërruar, po si e perceptonte? Prapë qoftë i shkatërruar, po si e perceptonte? Ai sërish thellohej në mendime. Pastaj mrrolej dhe bëhej edhe i vrazhdë. Pastaj ktheu shpinën me mendjemadhësi. E tha: “Ky, (Kur’ani) nuk është tjetër, vetëm magji që përcillet prej të tjerëve. Ky nuk është tjetër, përveç fjalë njerëzish!” (Muddethir, 19- 25).”
Këto ajete kanë zbritur ndaj Velid ibni Mugires, një figurë e shquar dikur nga radhët e mushrikëve. Ky njeri duke i dhënë një ndjenjë prijatare dhe të pa llogari mesazhit kur’anor, me një zë që e udhëhiqte ndërgjegjja e tij tha: “Kjo nuk është as fjalë e poetit e as fjalë e falltorit!” Por, në këtë rast këtij i paraprihen mendja e shtytur nga trysnia e shoqërisë dhe e kundërshton zërin e ndërgjegjes, ku e fut në një mes dhe në një ndarje dyanësore në mendjen e tij, analizën dhe logjikën, duke krijuar një mendim të ri rreth kësaj. Kjo reflektohet më së miri në ajetin 18, ku Allahu thotë: “Pse ai shumë mendonte, radhiste e përgatiste (për Kur’anin).
Nga ajete e cituara me parë shohim se Mugires i paraprin mendja në ndërgjegje, i ndikuar nga rrethi thotë: “Ky (Kur’ani) nuk është tjetër, vetëm se magji që përcillet prej të tjerëve. Ky nuk është tjetër, përveç fjalë njerëzish!”. Kur e mund mendja ndërgjegjen e tij Allahu i përgjigjet: “Qoftë i shkatërruar po si e perceptonte? Prapë qoftë i shkatërruar po si e perceptonte?.”
Krijimi i ndërgjegjes së pastër
Përkufizimi i lirisë mendore dhe lidhshmëria e saj me ndërgjegje
Nga kjo që cekëm më lartë të menduarit bosh për gjëra të kota paraqesin një rol të keq jetësor dhe e stërngarkojnë përditshmërinë tonë, andaj nga kjo nxirret: “Allahu në Kur’an na urdhëron të logjikojmë dhe t’i mendojmë shumë gjëra, por të ngarkojmë trurin me gjera të kota nuk ia vlen. Ndërsa, të menduarit për gjërat që të japin forcë dhe të mbushin me iman është e lejuar madje edhe kushtëzim për një iman të kompletuar. Të menduarit e Njësisë së Allahut vjen drejtpërdrejt nga vetë krijueshmëria jonë e pastër. Por të menduarit rreth Qenies së Lartë të Allahut xh.sh., formës së tij është shumë e papranuar, madje edhe vepër e cila shpie deri në mëkate të rënda (kufër- jobesim), Pejgamberi a.s. thotë: “Mendoni mbi krijaturën e Allahut dhe mos mendoni për vetë Allahun (për qenien e Tij), sepse ajo mund t’ju çojë në shkatërrim.”
Sikur mendja gjithmonë të kishte prioritet atëherë lirimi i lirë i funksionimit të saj do të ishte gjë e shkëlqyeshme. Sepse po ti jepej mendjes shumë përparësi atëherë Velid ibën Mugire do të ishte njëri nga besimtarët i cili dha mendim. Por ja që Allahu nuk i pranoi supozimet e tija. Porse mendimet gjithherë nuk janë të vlerësuara, konditat bazë të islamit nuk i lejojnë asnjëherë hapësirë mendjes. Kemi shembuj të shumtë gjatë përditshmërisë sonë kur njerëzit e dëgjojnë zërin e brendshëm që me anë të tij i cyt shejtani i mallkuar, duke ua bërë shumë të dashur këtë jetë, madje edhe deri në mohimin e farzeve të cilat jemi të obliguar t’i kryejmë. Një shembull të tillë e kemi tek namazi kur shumica e njerëzve e kanë bërë rutinë shprehjen: “unë nuk mund të fal namaz meqë jam i ngarkuar me punë, puna është ajo që paraprin!”. Jo, jo asnjëherë nuk duhet toleruar një shëtitje të lirë me një mendje të tillë, e as zërin e egos e cila të shtyn të punosh vepra që i hijeshon djalli për njerëzit.
Kjo ngjan ngase njerëzit e tillë ia përshtatin obligimet e urdhëruara nga Allahu mendjes së tyre, kjo nuk ka bazë sepse ata i përshtatin sipas epsheve dhe kërkimit të tyre shpirtërore, e jo ndërgjegjes së pastër. Kur njerëzit mendojnë se zbatimi i urdhrave hyjnorë është pjesë e jetës së tyre, atëherë do të kenë triumfim, kur e dimë se falja e namazit është e patjetërsueshme mu sikur që jemi të detyruar të pimë ujë dhe të hamë ushqim për të pasur një funksionim dhe rregull të mirë fiziologjik, edhe namazi dhe urdhrat e tjerë të Allahut janë ushqim shpirtërorë, nëse i anashkalojmë e kemi varfëruar shpirtin tonë, ndërsa kur e varfërojmë shpirtin na varfërohet edhe ndërgjegjja, e cila më pas i prin mendjes për vepra të këqija. Një shembull të tillë e shpjeguam më lartë me rastin e Velid ibën Mugires, rastin tjetër e kemi prezent tek shejtani ku edhe ai e kishte përjetuar të njëjtin dështim, sepse e pranonte Allahun si Zot, porse nuk pranoi urdhrin e tij për t’i bërë sexhde Ademit a.s. duke e dëgjuar egon e tij të brendshme e kundërshtoi urdhrin e Allahut, i dha përparësi mendjes dhe i bëri keq vetes së tij duke e shkatërruar. Në suretu Sad përshkruhet kështu: “Kur Zoti yt u tha engjëjve: “Unë po krijoi një njeri nga balta,
dhe kur ta kem përsosur atë dhe t’i kem dhënë nga ana Ime shpirt, ju menjëherë përuluni atij (në sexhde)”. Engjëjt, të gjithë së bashku iu përulën, përveç Iblisit që ishte kryelartë dhe që u bë prej jobesimtarëve. (Zoti) Tha: “O Iblis, çka të pengoi ty t’i përulësh atij që Unë vetë e krijova? A bëre kryeneçësi, apo ke qenë prej atyre që shesin fodullëk?” Ai (Iblisi) tha: “Unë jam më i miri prej tij, mua më ke krijuar nga zjarri, e atë e krijove nga balta!” Sad, 71- 76.
Nuk përjashtohen rastet kur mendja ka rëndësi të madhe, shembull shumë intelektualë myslimanë kanë marrë mësim nga Renesansa Perëndimore, duke e dalluar me anë të mendjes së tyre të keqen nga e mira. Vërtetë mendja në këtë rast është kurora e cila të ndihmon në zgjedhjen e çështjeve të tilla.
Edhe pse mendja shumë herë e din se cilat gjëra janë të drejta dhe çka është e mbarë dhe e nevojshme, por ajo shpesh e dëgjon zemrën dhe dëshirat e saja dhe nga një bashkëpunim ndërmjet zemrës dhe mendjes sajohet një konditë jo e drejtë e mbështetur nga dëshirat njerëzore në kundërshtim me urdhrat e Allahut. Ndërgjegjja është rezultat i mendjes. Ndërgjegjja në përgjithësi në Kur’an shprehet me terme të ndryshme si p. sh. me shprehjet: sadr (gjoks- zemër), fuad (zemër), lubb (brendi), nuha(), ose me një shprehje tjetër më të përmbledhur dhe më të thjeshtë: zemra, vullneti dhe dëshira e njeriut është një perlë hyjnore. Duhet ditur edhe një gjë, se zemra jo gjithherë është stabile, atë e preokupojnë dëshirat dhe nevojat njerëzore, njeriu shpesh nga ndjenjat e tij derdh lot, hidhërohet e mërzitet dhe nuk e din se nga i vjen kjo, apo përse u tregua dhe veproi në këtë formë. Sado që të mundohet të fshehë një gjë të tillë, e ka të pamundur, sepse këto janë dukuri njerëzore, të pastruar nga këto dukuri dhe të ruajtur nga mëkatet ishin vetëm pejgamberët sepse ata kishin inspirim Hyjnor. Allahu për Pejgamberin a.s. në Kur’an thotë: “ve ma jentiku anil heva in huve il-la vahjun juha”.
Në të kundërtën personat egoist, kur i bren ndërgjegjja e tyre gjithmonë arsyetohen me fjalët: “por”, “ngase”, por kjo nuk paraqet rezultat sepse edhe njëherë shfaqet mençuria e tyre mbi të gjithë dhe mbivlerësimi i vetë personit mbi gjithë të tjerët. Arsyetimet se “mua më takon”, “kam prioritet”, “ma ka ana”, nuk janë shprehje të një kohe me një dinamikë dhe zhvillim të stërshpejtë teknologjie. Por mjerisht këto kanë ekzistuar nga vetë ekzistenca e njeriut në botë dhe janë forca shtytëse që e shoqërojnë njeriun në secilën kohë, përveç njeriut i cili nuk ka ndryshk në zemrën e tij, porse me shpirt e me trup është i lidhur për Allahun e Madhëruar dhe secilin e njeri e sheh të njëjtë në sytë e tij. Këta janë grupi që nuk e kanë egon e tyre të ndryshkur, nuk dominojnë mbi të tjerët sepse mendojnë hadithin e Pejgamberit a.s.: “Vërtetë myslimanët janë vëllezër. ”

Ndërlidhja e ndërgjegjes në ibadete dhe rituale fetare

Mospraktikimi i urdhrave të Allahut xh. sh., kryelartësia dhe dominanca sjellin në sëmundje të pashërueshme të zemrës, prandaj tash vjen në zbatim thënia e shumë njerëzve: “unë nuk falem por kam zemrën e pastër”. Shumë thënie me vend, por a nuk do të lahej e pastrohej ajo zemër detajisht po të ishte e lidhur me Allahun, po t’i falte rregullisht pesë kohët e namazit?! Sigurisht se këtë herë kjo zemër do të jetë e pastër dhe e flijuese për Allahun dhe për njerëzit sepse përmban frikën dhe vazhdimisht është e lidhur me Krijuesin e vet.
Sepse kur mësohemi të veprojmë një vepër të ndaluar apo të anashkalojmë një urdhër të Allahut, atëherë vetvetiu krijojmë dobësimin e ndërgjegjes sonë, ndërsa gjynahet e tona na kthehen në një shprehi të natyrshme dhe më në fund ndërgjegjja jonë mbushet me gjynahe dhe nuk ndien përgjegjësi ndaj urdhrave të Allahut. Gjendja e cila e mbjell jondërgjegjshmërinë njerëzore është veprimi i gjynaheve dhe moskujdesi ndaj tyre. Të kthyerit e veprave të ndaluara në të lejuara dhe mosveprimi i të urdhëruarave obligativ është e ndaluar rreptësisht, sepse po i lejoi njeriu vetes një rutinë të tillë mbjellë tek personaliteti i vet imazh të vetësajuar. Me këtë rast nëse tek ky person krijohet në gjendje e tillë shprehie, atëherë, mjerisht tek ai vdes edhe ndërgjegjja e tij.

Si e definojmë ndërgjegjen tek njerëzit

Nëse shtrohet pyetja: “Çka nënkuptojmë me fjalën ndërgjegje, a është e nevojshme ajo për njerëzimin?”, tani do të merrnim një përgjigje shumë të gjatë, sepse nëse nuk kemi ndjenja ndërgjegjeje edhe po të posedonim autoritetin e mbarë botës do të jetë e kotë për neve, sepse forca e saj është shumë më e rëndë se autoriteti formal me ndërgjegje jo të pastër. Për ata që posedojnë ndërgjegje nuk ka dallim në shprehjet: “unë” dhe “ata” ose “këta”, sepse ndërgjegjja e pastër kërkon që çdo gjë të jetë e njëjtë në mesin e të gjithë njerëzve, të kuptosh të tjerët, t’i ndash hallet e tyre së bashku me ta, brengat e tyre të jenë njëkohësisht edhe brengat e tua dhe në çdo kohë t’i falësh. Falja është deti i pafund i burimeve të mira. Edukata në ndërgjegje paraqet edhe durimin e një personi ndaj tjetrit.
Por gjithmonë duhet ditur se ndërgjegjja duhet të jetë prezent tek ai që e meriton, tek ai që nuk e meriton, tek i shtypuri dhe tek ai që i bëhet mizori. Nga e gjithë kjo që cituam mund të përmbledhim se derisa ekzistojnë dy elemente që e përfshijnë në përgjithësi shoqërinë: padrejtësia dhe mizoria (zullumi), preokupimi i tepërt dhe mendimi gjer në pafund vetëm për këtë botë dhe mbizotërimin e ndaj saj, atëherë ndërmjet njeriut dhe ndërgjegjes së tij të pastër gjithmonë do të ketë një distancë largësie apo vakuumi që çon në probleme dhe mosmarrëveshje të pafundme. Një veprim i këtillë nga ana e njeriut dëshmon edhe njëherë misionin dhe qëllimin e krijimit të tij.
Ndërsa e vërteta e fjalës na mëson se: Secila ndërgjegje njerëzore thotë se: “Ka Allah”…
As njeriu nuk është një krijesë e rastit…. E as kjo botë nuk është një fabrikë pa udhëheqësin dhe drejtuesin e saj… Ekziston diçka Hyjnore që e prek dhe e përcjell njeriun në këtë Gjithësi dhe Univers…

--------------------------------------------------

1. Asım Yapıcı, “İslâm’da Tövbe ve Dinî Yaşayıştaki Rolü”, İstanbul 1997, fq. 252-253.
2. Taberijj, “Xhamiul Bejan”, pjesa e XII, fq. 309.
3. Transmeton Ebu Shejh, Jakub Memiq: “Hadithe të zgjedhura të Pejgamberit a.s.”, fq. 149, bot. i dytë, Tetovë 2004.
4. Safijjurrahman el Mubarekfuri: “Rahikul Mehtum”, bot, pa vit, Kajro, Egjipt.
5. Ahmed Omer Hashim: “El- Islamu”, Kajro- Egjipt.