(Trajtesë krahasuese në mes të së kaluarës së lavdishme dhe dekadencës aktuale)

Megjithëse juristët muslimanë kanë theksuar se muslimanët duhet të veprojnë sipas prioriteteve dhe të veprohet sipas asaj që është më parësore, realiteti ka dëshmuar shpeshherë se ata kanë vepruar në të kundërtën e saj, duke i lënë gjërat që janë më parësore. Madje, për këtë, është për të ardhur keq, kanë kontribuar edhe disa dijetarë, të cilët i linin prioritetet që ishin më të mëdhatë sipas rrethanave kohore.

Lënia e prioriteteve

Në këtë kontekst Imam Gazaliu, në kohën e tij kishte kërkuar që një pjesë nga masa të dilnin nga shkencat islame dhe të drejtoheshin në shkencat e ndryshme, me theks të veçantë në mjekësi, sepse, siç kishte thënë ai, në vendet islame kishte juristë të shumtë, po asnjë mjek dhe, për çështje të mjekësisë, ata duhej të shkonin tek mjekët e krishterë apo çifutë. Situata bëhej më dramatike atëherë kur femrat muslimane detyroheshin të shkonin tek mjekët jomuslimanë, të cilët, në raste të caktuara, ata shihnin edhe avretin e femrës muslimane. Prandaj, ai kërkonte me të drejtë nga muslimanët që të studionin shkencën e mjekësisë, ngase ishte imperativ i kohës.
Edhe sot në kohën aktuale, një pjesë e madhe e dijetarëve orientohen drejt gjërave që nuk janë me prioritet dhe kanë neglizhuar ato që janë të rëndësishme dhe prioritare. Si rrjedhojë e kësaj, Ymeti ka përjetuar një prapambetje të madhe, sidomos në mjekësi, teknologji dhe në fusha të tjera, ku të tjerët kanë prekur majat më të larta e muslimanët kanë mbetur shumë mbrapa. Sot Bota muslimane po jeton një betejë të brendshme në mes dijetarëve që janë kapur pas gjërave sekondare dhe kanë krijuar përçarje të mëdha në masë. Kjo ka ndikuar që prioritetet të mbesin vetëm në letër, kurse praktika në realitet i ka ndërlikuar gjërat, sepse muslimanët janë marrë (vazhdojnë të merren ende) me gjëra të panevojshme, si me divergjenca në mes gjërave sekondare. Në këtë kontekst, juristi i mirënjohur Jusuf Kardavi është shprehur: "...po shoh njerëz që po krijojnë beteja ditore për shkak se juristë nuk janë dakorduar në mes tyre për çështje...si: a duhet të vihet ora në dorë të djathtë apo në të majtën? A lejohet veshja e pantollonave? A është e lejuar apo e ndaluar që femra të hyjë në xhami? A u ngjet ngrënia me lugë e pirun veprimeve të jobesimtarëve...dhe shumë çështje të tjera të kësaj natyre, që vetëm harxhojnë kohë, përçajnë komunitetin, krijojnë ndasi dhe humbin mund e përkushtim, sepse përkushtimi rreth tyre është pa ndonjë efekt..".1
Preokupimi nga divergjenca të tilla ka krijuar situata të ndërlikuara dhe të panevojshme, duke stagnuar përparimin e muslimanëve, sepse, në vend që të merren me çështje që u shërbejnë muslimanëve, janë marrë me çështje që kanë thelluar përçarjet dhe ndasitë e në skenë është shfaqur fanatizmi.

Dhënia pas fanatizmit

Ndonëse ka lidhshmëri me të kaluarën, fanatizmi i tashmë nuk shfaqet në formën që shfaqej në të kaluarën.. Në të kaluarën, fanatizmi më shumë bëhej nga pasuesit, kurse sot, fatkeqësisht, bëhet nga prijësit e tyre. Ibn Kajjimi, kur flet për këtë çështje, është shumë i prerë, saqë në një shkrim ka këtë nëntitull: "Fanatizmi nuk është nga dijetarët".2 Ai flet për të kaluarën, kur dijetarët
nuk kishin ndikuar në fanatizëm. E fanatizmi, sipas tij, është një bela e madhe, që ka përfshirë zemrat e njerëzve dhe ka verbuar sytë e tyre, saqë edhe fëmija është edukuar sipas tij e i madhi është plakur me të. E atyre që nuk ishin dakorduar me ta, u vihej litar në rrugën e tyre dhe i akuzonin për injorancë, humbje dhe kokëfortësi.3
Sot fanatizmi, fatkeqësisht, buron edhe nga disa thirrës që pas vetes kanë një numër të madh pasuesish, disa prej të cilëve, ndonëse me numër të vogël, kanë ndikuar që pasuesit e tyre të përqafojnë fanatizmin dhe të krijojnë përshtypje të gabuara për të tjerët. Madje, më e keqja në këtë çështje është gjuha e urrejtjes, duke akuzuar palën tjetër se ka devijuar nga besimi, prandaj nuk bën të përshëndetet dhe as të shoqërohet.
E tëra kjo vjen si pasojë e një mendimi ndryshe, kur sigurisht mendimi bazohet mbi përpjekjet maksimale dhe orvatjet e pandërprera të një grupi dijetarësh të dëshmuar, rreth një çështjeje të caktuar, duke shqyrtuar në hollësi argumentet, për të arritur në një zgjidhje adekuate.
Mendimi ndryshe nuk duhet të kuptohet si produkt i kundërshtimit a i shfaqjes, por si një proces i njohjes së thellë dhe pasqyrimit që vjen si pasojë e reflektimit ndaj një situate të caktuar, duke njohur plotësisht edhe rrethanat ekzistuese, ngase secila ngjarje ka edhe rrethanat e veta, në bazë të të cilave form(ul)ohet edhe vendimi final.

Dallimet në fetva

Nëse shqyrtohen librat kapitale të jurisprudencës islame, gjejmë se secili vend dallonte nga tjetri nga fetvatë e lëshuara, të cilat pasqyronin rrethanat dhe mentalitetin e atyre vendeve. Ajo që dallonte shpeshherë ishin fetvatë që lëshoheshin në Sham prej atyre që lëshoheshin në Hixhaz, ndonëse distanca fizike nuk ishte edhe aq e madhe, po rrethanat ishin të ndryshme. Po ashtu edhe fetvatë e Egjiptit shpesh dallonin nga fetvatë e Hixhazit dhe Shamit. Prandaj, në shumë raste, kur në libra përmenden mendimet e ndryshme, shpeshherë përmendet edhe fakti se fetvaja caktuar tek ne nuk vlen dhe ne veprojmë sipas fetvasë tjetër. Është shumë interesant fakti se ata nuk e nënvlerësonin fetvanë tjetër, por vepronin në bazë të rrethanave të secilit vend, sepse çdo vend kishte karakteristikat e veta dhe dallohej nga tjetri vetëm për nga rrethanat.
Aktualiteti ka prodhuar një situatë krejtësisht tjetër, ku metodologjia e gjeneratave të hershme nuk është përfillur dhe janë ndjekur rrugë të tjera, ku shpeshherë janë anashkaluar edhe rrethanat e vendit përkatës dhe janë importuar fetva të gatshme nga vende të tjera, me të cilat distanca është e madhe dhe në të cilat rrethanat janë të ndryshme. Prandaj, edhe në raste të tilla, ka pasur një hezitim dhe ndoshta edhe vështirësi në aplikim.

Dhënia e fetvave

Në gjeneratat e hershme dhënia e fetvave nuk bëhej shkel e shko apo me fetva të gatshme, por në bazë të çështjeve, hulumtoheshin rrethanat dhe përgjigjja dilte në konsultim me elitën e përzgjedhur të shoqërisë. Pas vdekjes së Pejgamberit a.s., për çdo rast mblidheshin elita e ashabëve dhe ata shqyrtonin rastin. Shpesh ndodhte që njerëzve eminentë t'u mungonin edhe përgjigjet, prandaj konsultoheshin me njerëz të tjerë, në mos ata kishin mbajtur mend diçka nga i Dërguari i Allahut për ndonjë ndodhi.
Ka mundësi që një i ditur të ketë dituri të shumta, por ja që një informacion rreth diçkaje i mungon, e tjetri të mos jetë në nivelin e tij, por ja që zotëron atë informacion. Ebu Bekri, kur ishte pyetur rreth trashëgimisë së gjyshes, i kishte thënë asaj: "Në librin e Zotit, ti nuk ke trashëgim, e as në synet unë nuk di që ti ke hise në trashëgim, mirëpo do t'i pyes njerëzit". Ai pyeti njerëzit dhe Mugire ibn Shu'be e Muhamed ibn Mesleme dëshmuan se i Dërguari i Allahut ia kishte dhënë gjyshes një të gjashtën". Njëherësh ky sunet i kishte arritur edhe Imran ibn Husajnit, e të tretë nuk kishin vlerën e Ebu Bekrit.4
Në kontekstin e aktualitetit tonë, vendimet juridike jepen aq lehtë, saqë mjafton njohja e ndonjë hadithi dhe, në bazë të tij, të jepet vendimi juridik, pa njohur shkakun e hadithit, rrethanat dhe faktorët e tij, ndonëse hadithi mund të jetë i proklamuar për një kohë e i shfuqizuar më vonë, apo mund të ketë vlejtur për një ndodhi të vetme, dhe jo për të tjerat. Sidoqoftë, dhënia e vendimeve juridike a e fetvave, nuk është një çështje që duhet të kryhet nga secili. Janë njerëzit dhe institucionet kompetente për një gjë të tillë, e jo të bëhet nga çdokush. Nëse shikojmë kontekstin e shoqërisë së ashabëve dhe numrin e tyre të madh, kur dihet se vetëm në Haxhin lamtumirës kanë qenë mbi njëqind mijë, megjithatë numri i tyre që kishin dhënë fetva, pas vdekjes së Muhamedit a.s., për dallim nga të tjerët, ishte shumë i vogël, saqë Ibn Kajjimi përmend se në tërësi numri i atyre që kanë dhënë fetva, ka qenë përafërsisht njëqind e tridhjetë, ai thotë se janë shtatë persona5 që janë shquar për dhënien e fetvave të shumta nga ashabët, trembëdhjetë6 a pak më shumë që kanë qenë mesatarë në dhënien e fetvave dhe të tjerët që kanë dhënë shumë pak fetva7, po zakonisht kanë qenë ndjekës të të tjerëve.8
Nëse e shikojmë misionin e të Dërguarit të Allahut, do të shohim se ai këshillat i jepte varësisht nga personat, e jo nga pyetjet e parashtruara, ngase për një pyetje të parashtruar, nganjëherë gjejmë katër lloje përgjigjesh. Dikush kërkoi prej tij këshillë, e ai i tha (tri herë radhazi): "Mos u hidhëro"! (Buhariu në Sahih, nr.5651) Tjetrit iu përgjigj: "Le të jetë gjuha jote e lagur me përmendjen e Zotit"! (Tirmidhiu në Sunen, nr. 3297) Personit të tretë iu përgjigj me këtë këshillë: "Thuaj: Unë besova në Allahun dhe pastaj përqendrohu në rrugën e Tij". (Ibn Hibani në Sahih, nr. 945 dhe Ahmedi në Musned, nr. 14870), ndërsa të katërtin e këshilloi për bamirësi ndaj prindërve, duke i thënë: "Tek ata të dy mund të gjesh xhihadin". (Buhariu në Sahih, nr.2782 dhe Muslimi në Sahih, nr.4623).
Metodologjia e të Dërguarit të Allahut në dhënien e fetvave nuk qe kuptuar drejt nga të mëvonshmit, dhe fetvatë e tyre nuk jepeshin duke u bazuar tek pyetësit, madje shpeshherë as që merrej parasysh gjendja e pyetësit, por jepej ndoshta fetva që e irritonte më tepër pyetësin. Shpeshherë kishte ngurtësi dhe paqartësi në dhënien e fetvave dhe, me mbylljen e derës së ixhtihadit, përgjigjet ishin jo-aktuale dhe jo në bazë të rrethanave, po merreshin fetvatë e kaluara, ndonëse nganjëherë lidhshmëria e tyre ishte qenë më shumë se qesharake. Myftiu i Buharës në bashkëpunim me disa myftinj të tjerë, gjatë revolucionit bolshevik të komunizmit, pati dhënë fetvanë që ndalonte përdorimin e barutit, me pretekstin se me komunistët duhej të përballeshin vetëm me shtiza e me shpata (si në kohën e të Dërguarit a.s.). Për pasojë, vendi u mposht për shkak të gabimit dhe injorancës së atyre që dhanë fetva të gabuara.

Fetvaja që merret sipërfaqësisht nga një argument, pa i shqyrtuar argumentet e tjera që ndërlidhen në atë çështje.

Shembuj praktikë nga mentaliteti ynë kemi fetvanë e disa prijësve, kur në kontekstin e ngushtë kohor një teolog i njohur nga viset shqiptare jep fetva se nuk lejohet kurrsesi të bashkëpunohet me udhëheqësit e shtetit, me pretekstin se Islami nuk përzihet me sistemet e ndryshme njerëzore, sepse nuk përputhen me ligjet e Zotit dhe muslimanët që bashkëpunojnë me politikën, djegin kartën e Islamit, ngase demokracia është produkt i djallit (sic!), kurse disa vjet më vonë, i njëjti teolog jo vetëm që e lejon këtë, por edhe bashkëpunon ngushtë me pushtetin, duke kontribuar "në mënyrë konstruktive" në lidhje me politikën që zhvillohet në vend dhe duke arsyetuar veten me rregullat e lojës. Ndërkaq, një teolog tjetër, në bazë të një hadithi, formulon fetvanë se nuk lejohet puna në ushtri e polici. Këtu nuk është fjala për femra, po për meshkuj.
Imagjinoni fetva të tilla, kundërthenese, jopraktike, të cilat nuk përkojnë fare me realitin, sa të dëmshme mund të jenë ato dhe çfarë pasojash mund të kenë muslimanët nga të tilla fetva, krejtësisht të pamenduara dhe të pastudiuara. Fetva të tilla ndikojnë drejtpërdrejt në imazhin e Islamit.

Përfundim

Mendoj se kjo temë është e një rëndësie të veçantë, sidomos në kohën aktuale, në mënyrë që mendimi ndryshe apo divergjenca të kuptohet drejt e të jetësohet toleranca në të menduar. Po, njëkohësisht, mendimi ndryshe të shkojë sipas metodologjisë së gradualitetit dhe konform vetëdijesimit të masës sepse në të kundërtën nuk mund të ketë efekt dhe pasojat nga një mendim tjetër mund të jenë të mëdha.

_______________________
1). Jusuf Kardavi, Fi Fikhil Evlevijat (dirasetun xhedidetun fi dav'il Kur'ani ves-suneti, f. 7.
2). Ibën Kajjim el-Xhevzije, I'lamul Muvekkiine an Rabbil Alemine, dar ibnul xhevzij, v. 2, f. 10.
3). Po aty, f. 12.
4). Ibën Tejmije, Ref'ul Melam anil Eimmetil A'lam, Rijad-Arabia Saudite, 1413, f.11.
5). Omer ibn Hatabi, Ali ibn ebi Talib, Abdullah ibn Mes'udi, Aishja, Zejd ibn Thabiti, Abdullah ibn Abasi dhe Abdullah ibn Omeri.
6). Ebu Bekri, Ummu Sele- meh, Enes ibn Maliku, Ebu Seid el-Hudriu, Ebu Hurejre, Othman ibn Affani, Abdullah ibn Amër ibn el-Asi, Abdullah ibn Zubejr, Ebu Musa el-Esh'ariu, Sa'd ibn ebi Vekkas, Selman el-Farisiu, Xhabir ibn Abdullah, Muadh ibn Xhebeli. Këta janë trembëdhjetë, por mund t'u shtohen edhe këta: Talha, Zubejri, Abdurrahman ibn Avfi, Imran ibn Husajni, Ebu Bekrete, Ubadete ibn Samit dhe Muavije ibn ebi Sufjan.
7) Nga ajo që përmend ibnul Kajjimi, rezulton se shumica e tyre në jetën e tyre nuk kishin dhënë më tepër se një a dy fetva. Nga ky grup qenë të rrallë ata që dhanë më shumë se dy fetva, ndonëse ky grup përfshin numrin kryesor të ashabëve.
8) Ibnul Kajjim el-Xhevzije, I'lamul Muvekkiine an Rabbil Alemine, dar ibnul xhevzij, v. 2 f. 18-19.