Intervistë me znj. Arlinda Amiti - doktoreshë e shkencave të teologjisë islame, e diplomuar në Zvicër

Ju faleminderit për mundësinë që të ndani përvojat tuaja mbresëlënëse për lexuesit shqiptarë dhe për ndjekësit e revistës islame mbarëshqiptare "Dituria Islame"! 
Na tregoni pak për rrugëtimin tuaj të begatë edukativ dhe arsimor, meqë jeni ndër gratë e para shqiptare, doktor shkence në teologji islame në një vend perëndimor si Zvicra?

Së pari, duhet të bëj të qartë se unë me siguri nuk jam gruaja e parë dhe e vetme me prejardhje shqiptare që ka doktoruar në studimet islame në një vend perëndimor. Jam e sigurt se në këtë rast ka edhe gra të tjera me një diplomë të ngjashme ose të njëjtë. Pasi përfundova shkollën e mesme në Zvicër - në kantonin Baselland - u regjistrova në Universitetin e Bazelit për studimet e Iberoromanistikës dhe Studimeve të Lindjes së Mesme (që më parë quhej Islamologji). Gjatë studimeve, interesimi im kryesor ishte në fushën e studimeve letrare, dhe punova mbi historinë e Andaluzisë. Në tezën time të masterit, hulumtova tekstet e ashtuquajtura moriske, pra myslimanët spanjollë që pas inkuizicionit nuk lejohej më të praktikonin publikisht fenë e tyre dhe islamin e ushtrojnë vetëm fshehtas. Këto tekste i kushtuan temave të ndryshme islame, të cilat i transmetonin brenda komunitetit të tyre. E veçanta ishte se këta moriske, megjithëse flisnin spanjisht, në tekstet e tyre përdornin ende shkrimin arab.
Që nga viti 2016, kur fillova të kërkoja mundësi të reja punësimi, më kontaktuan për një doktoratë në Qendrën Zvicerane për Islam dhe Shoqëri në Universitetin e Friburgut. Në fokus ishte një punë mbi komunitetin shqiptar në Zvicër. Në atë kohë nuk kishte ende studime të detajuara mbi imamët shqiptarë, prandaj ky projekt më tërhoqi shumë dhe bashkëpunova me Universitetin e Friburgut dhe Universitetin Goethe në Frankfurt për realizimin e doktoratës.

Si një emigrante nga trojet shqiptare, cilat ishin sfidat kryesore që u ballafaquat me to gjatë ngritjes suaj akademike?

Për botën akademike, përvoja ime si emigrante nuk kishte rëndësi. Si në Bazel, ashtu edhe në Fribourg, pashë një ambient të hapur e mikpritës ku njerëzit trajtoheshin me barazi, pa dallim prejardhjeje. Gjatë kohës së shkollës, përjetova qartë diskriminim për shkak të prejardhjes sime. Duke qenë se migrova në Zvicër pak më vonë, duhej të kompensoja më shumë mësime, dhe mësues të caktuar na trajtonin ndryshe apo nuk na merrnin seriozisht.

Tashmë jeni ligjëruese universitare. Në cilin universitet jeni angazhuar dhe cilin program teologjik islam e ligjëroni?

Në vitin 2018, pra ende gjatë doktoratës, mora një detyrë mësimdhënieje në Shkollën e Lartë Pedagogjike të Universitetit të Shkencave të Aplikuara të Zvicrës Veriperëndimore (PH FHNW), në Departamentin e Etikës, Fesë dhe Bashkësive. Në këtë kuadër, studentëve u jepja njohuri për fenë islame dhe për bashkësitë myslimane në Zvicër. Me kalimin e viteve, bashkëpunimi im me PH FHNW u thellua, aq sa fillova të mbaj më shumë ligjërata. Sot jam e punësuar si ligjëruese me kohë të plotë dhe jap kurse të lëndës dhe të didaktikës mbi bashkësitë fetare në Zvicër.

A konsideroni që sot, studimet e Islamit në kontekstin evropian janë linja e duhur për një teolog-e që vepron në Evropë, apo duhet doemos të studiohet Islami diku në një vend ku flitet gjuha e Kuranit?

Është e rëndësishme të sqaroj se studimet e mia në Universitetin e Fribourg-ut nuk janë teologji klasike, si ajo që njihet në vendet islame. Unë jam më shumë e fokusuar në marrëdhëniet midis shtetit, shoqërisë dhe bashkësive fetare si dhe në zhvillimet dhe ndryshimet që ndodhin në këtë fushë. Prandaj, për ata që duan të jetojnë për një kohë të gjatë në Zvicër dhe të punojnë profesionalisht me komunitetet myslimane, mendoj se është shumë e dobishme të për- fitojnë të paktën nga shërbimet që ofron Universiteti i Frubourg-ut, edhe nëse nuk ndjekin një program të plotë studimi. Sa i përket dijes fetare në fushat e ndryshme të teologjisë islame, mendoj se një arsimim i fortë - në një vend mysliman apo edhe në formë online - mbetet i domosdoshëm.

A mendoni që brezi i ardhshëm i myslimanëve në Zvicër, do të arrijnë ta ruajnë identitetin e tyre fetar pa u ndjerë të stigmatizuar apo përjashtuar nga shoqëria?

Jam e bindur se kjo me siguri do të ndodhë, edhe pse ende ka disa pengesa që duhet të tejkalohen. Duhet ta kuptojmë se numri i myslimanëve që e praktikojnë aktivisht Islamin në jetën e tyre të përditshme është shumë i vogël. Bëhet fjalë për 10% të popullsisë myslimane, e cila në përgjithësi është shumë sekulare. Kjo do të thotë se ky debat në fakt prek vetëm një pjesë shumë të vogël të komunitetit.

A është e shëndoshë dhe e saktë ideja e cilësimit të Islamit si "Islami evropian", apo "Islam tradicional"?

Unë personalisht mendoj se Islami, si fe, duhet së pari të interpretohet në bazë të Kuranit dhe jetës së Profetit Muhamed a.s.. Sepse nëse që në fillim përpiqemi ta shpjegojmë besimin islam në mënyrë gjeografike ose filozofike, atëherë krijohet përshtypja sikur ekzistojnë "islame" të ndryshme, gjë që bie ndesh me mesazhin thelbësor të fesë islame: t'i shërbehet një Zoti dhe të ndiqet shembulli i Profetit.
Është plotësisht e pranueshme të thuhet se në një rajon të caktuar për shembull në Evropë njerëzit që i përkasin besimit islam kanë zhvilluar ndonjë veçori që i dallon nga komunitetet e tjera myslimane.
Por, pavarësisht kësaj përbërjeje të larmishme të myslimanëve, duhet ta kemi gjithmonë parasysh se vetë besimi, në interpretim, duhet të bazohet në Kuran dhe Sunet.

Si e vlerësoni rolin e institucioneve fetare shqiptare në diasporë? A kanë ato ndikim të qëndrueshëm në formimin e brezave të ardhshëm?

Institucionet fetare shqiptare kanë një rëndësi të veçantë, pasi përbëjnë numrin më të madh të myslimanëve në Zvicër. Si rrjedhojë, sidomos në qytete dhe zona urbane ku janë të përqendruara këto komunitete, gjenden xhami funksionale që mbështeten në struktura të qarta dhe, në varësi të burimeve të tyre, ofrojnë shërbime të ndryshme si mësim i Kuranit, derse apo ceremonitë martesore. Disa komunitete janë tashmë aq të mirë organizuara, saqë kanë ndërtuar xhami të reja dhe moderne, të cilat tregojnë për rëndësinë e madhe që këto komunitete i japin jetës së tyre në Zvicër dhe kontribuojnë në mënyrë thelbësore në integrimin afatgjatë të komuniteteve myslimane.
Kritika më e madhe që vërej është orientimi i komuniteteve përgjatë vijave gjuhësore dhe etnike. Por kjo është një dukuri që nuk prek vetëm komunitetet shqiptare, por në përgjithësi komunitetet myslimane. Xhamitë janë të hapura për të gjithë njerëzit në çdo kohë, megjithatë strukturat fetare janë ende tepër të fokusuara në karakteristikat e diasporës. Pikërisht si një bashkësi universale besimi, myslimanët në Zvicër duhet të kontribuojnë më shumë në drejtim të diversifikimit të strukturave të tyre fetare, duke bashkëpunuar përtej kufijve të komuniteteve dhe, mbi të gjitha, duke komunikuar në gjuhën vendore dominuese. Sepse nuk duhet të harrojmë se mendësia e diasporës mund të jetë ende e fortë te gjenerata e parë e emigrantëve shqiptarë, por për gjeneratat pasuese lidhja dhe kuptimi ndaj diasporës po zhvillohet në një drejtim krejtësisht tjetër. Në këtë rast, në qendër qëndron Zvicra, vendi ku këta të rinj myslimanë janë rritur, nëse jo edhe lindur.

A mendoni se ekziston një mungesë e theksuar e zërit të gruas në predikimin dhe interpretimin aktual të Islamit?

Por natyrisht, duhet ta pranojmë që sidomos sa u përket funksioneve publike - të paktën në Zvicër - zërat e grave janë më pak të pranishëm. Sa u përket debateve teologjike, kam përshtypjen se gratë janë të përfaqësuara, por duhet njohur mirë literatura dhe platformat për të pasur qasje. Megjithatë, edhe në këtë rast mund të thuhet se zërat e grave janë më pak të dëgjuar në krahasim me ata të burrave.

Në një botë ku religjioni shpesh instrumentalizohet për ndarje dhe konflikt, si mund të kontribuojë teologjia islame në ndërtimin e një etike universale që bashkon njerëzit pa dallim feje, gjinie dhe kulture?

Teologjia islame mund të japë një ndihmesë të vlefshme për një etikë të përbashkët për të gjithë njerëzit, sepse e sheh njeriun si një qenie që ka përgjegjësi para Zotit - pa dallim feje, prejardhjeje apo gjinie. Islami mëson se çdo njeri është krijuar me dinjitet dhe me ndjenja të natyrshme për të dalluar të mirën.
Mbi këtë bazë ndërtohet një etikë që e njeh dhe e mbështet të mirën, dhe e lidh atë me një kuptim më të lartë, hyjnor. Në qendër nuk qëndron njeriu si masë e gjithçkaje, por përgjegjësia që ai ka para Krijuesit. Kjo ndihmon për të shmangur sjelljet e paqëndrueshme morale dhe për të nxitur drejtësinë, mëshirën dhe respektin ndaj të gjithë njerëzve.
Jeta e Profetit Muhamed a.s. ofron shumë shembuj praktikë për këtë qasje, por këta shpesh harrohen në jetën e përditshme. Etika islame ka rregulla të qarta, por është e hapur për të dialoguar me natyrën njerëzore. Ajo ka mundësinë të ndërtojë ura, duke ofruar vlera të përhershme që i flasin çdo njeriu në mënyrë të plotë.

Si i shihni debatet rreth shamisë në Evropë - a janë ato çështje të lirisë personale dhe të drejtave fetare, apo një pasqyrim i tensioneve më të thella kulturore ndaj Islamit?

Debati për shaminë në Evropë është shumë më tepër se një çështje lirie personale apo të drejtash fetare. Ai pasqyron tensione më të thella kulturore - veçanërisht në mënyrën se si Evropa e trajton Islamin dhe vetëvendosjen e grave. Në të vërtetë, ky debat është një shembull i qartë se si trupi i gruas instrumentalizohet vazhdimisht - qoftë përmes rregullave që përcaktojnë sa duhet të tregojë një grua, qoftë përmes ndalimeve që i thonë sa mund të mbulojë ajo.
Evropa e sheh veten sot si e ndriçuar dhe liberale, por strukturat mizogjene ekzistojnë ende: si në pabarazinë në pagesa, ashtu edhe në seksualizimin normativ të trupit të gruas apo idealet shoqërore të bukurisë që prekin kryesisht gratë. Debati për shaminë është pjesë e këtij modeli - ai është shprehje e një problemi më të madh: kontrolli dhe vlerësimi i trupit të gruas nga instanca të jashtme.
Por në rastin e shamisë shtohet edhe një element tjetër: racizmi në formën e islamofobisë. Gratë myslimane shpesh nuk shihen si subjekte që veprojnë vetë, por paraqiten si viktima të një Islami që konsiderohet në mënyrë të përgjithësuar si të prapambetur. Në vend që të dëgjohen zërat e tyre, flitet për to- por jo me to. Kjo qasje nuk tregon vetëm një trashëgimi orientaliste, por edhe një ndjenjë kulture superiore që shpesh është e pranishme në këto debate.
Prandaj, debati për shaminë nuk mund të shihet i shkëputur nga konteksti. Ai është një ndërthurje e politikave gjinore, kritikës fetare, arrogancës kulturore dhe racizmit strukturor
dhe pikërisht për këtë arsye, ka nevojë për më shumë nuanca, më shumë dëgjim dhe më shumë respekt për vetëvendosjen e grave myslimane.

Pse në disa vende evropiane shamia shihet si problem? A është kjo çështje feje, kulture apo paragjykimi?

Kur shamia shihet si problem në Evropë, rrallëherë kjo ka të bëjë me vetë copën e pëlhurës, por më shumë me kuptimet që i atribuohen asaj. Siç thashë më herët, debati për shaminë është një shprehje e tensioneve të thella kulturore: ai prek çështje të fesë, gjinisë, pushtetit dhe identitetit. Në shumë raste, shamia nuk është problemi i vërtetë, por një sipërfaqe mbi të cilën projektohen frika ndaj Islamit, mosbesimi ndaj "tjetrit" dhe pyetje të pazgjidhura shoqërore mbi rolet gjinore.
Këtu përzihen injoranca fetare, mendjemadhësia kulturore dhe paragjykimet raciste. Në një shoqëri që e sheh veten si moderne dhe feministe, shamia interpretohet shpesh automatikisht si simbol i shtypjes, pa marrë parasysh kontekstin apo vendimin personal të gruas që e mban. Kjo qasje injoron jo vetëm shumëllojshmërinë e zërave të grave myslimane, por edhe zbulon një marrëdhënie të pabarabartë pushteti: shoqëria "e ndriçuar" shumicë përcakton se çfarë konsiderohet çlirim apo shtypje.
Për më tepër, ndërsa shumë shoqëri evropiane janë të gatshme ta festojnë shumë- llojshmërinë kulturore për shembull në ushqim, modë apo muzikë dukshmëria fetare, veçanërisht ajo islame, has në kufij të qartë. Shamia nuk shihet si shprehje e identitetit fetar, por si provokim, si kthim prapa, apo madje si rrezik për sigurinë. Kjo nuk është thjesht një keqkuptim fetar apo kulturor, por një shprehje e paragjykimeve të thella dhe mosbesimit strukturor ndaj myslimanëve.
Prandaj, pyetja nuk është vetëm: Pse i pengon shamia? Por edhe: Pse grave myslimane u mohohet e drejta për të zgjedhur vetë se si ta shprehin dinjitetin, devotshmërinë apo vetëvendosjen e tyre?

A mendohet ndonjëherë në vendin ku veproni se gratë me shami nuk janë të lira? Çfarë do t'u thoshit atyre që e shohin shaminë si simbol shtypjeje?

Edhe në Zvicër diskutimet rreth shamisë janë të pranishme - qoftë në debate politike, paraqitje mediatike apo takime të përditshme. Shpesh mendohet se gratë me shami nuk janë të lira. Ky mendim shpesh nuk lind nga një interes i vërtetë për realitetin e jetës së këtyre grave, por nga një imazh i parapërgatitur që buron nga paragjykimet kulturore dhe mosbesimi i pashprehur ndaj Islamit.
Këto debate duhet marrë seriozisht, veçanërisht sepse ato tregojnë shumë për gatishmërinë shoqërore për të pranuar diversitetin fetar - ose për të mos e pranuar atë. Por unë e konsideroj problematike kur flitet për gratë myslimane pa i dëgjuar ato. Kush e sheh shaminë si simbol të shtypjes, duhet të pyesë veten: Në çfarë baze e kam dhënë këtë gjykim? Kam folur ndonjëherë me një grua të prekur? Kam kuptuar perspektivën e saj - jo vetëm për shaminë, por për tërë jetën e saj?
Në vend që të mbështetemi në supozime të përgjithshme, shpesh me ngjyrime raciste, do të ishte shenjë respekti dhe hapësire për t'i dhënë fjalën grave myslimane vetë. Kush injoron këtë aspekt, nuk i bën dëm vetëm këtyre grave, por humb edhe mundësinë për të vlerësuar dhe sfiduar paragjykimet e veta.
Liria nuk do të thotë që të gjithë të marrin vendime të njëjta, por që të kenë mundësinë të zgjedhin rrugë të ndryshme me bindje të plotë.

Intervistën e realizoi Driton Arifi
Dituria Islame 416