Atë që njeriu pret nga feja, identiteti dhe politika renditen në rangun e çështjeve më të rëndësishme dhe më serioze, kështu që vështrimi i këtyre çështjeve është i domosdoshëm në momentin dhe rrethanat që jetojmë, bile mund të themi se për ekzistimin e jetës shoqërore dhe perceptimin real të ndryshimeve në mes njerëzve ka rëndësi jetike.

Hapi i parë në shikimin e tij paraqet të pasurit e imazhit real të shoqërisë pa maska dhe paragjykime. Nuk duhet lejuar që paragjykimet e perdeve të dyshimit, si dhe mendimet dhe konceptet e gabuara të verbojnë sytë e mendjes, por edhe të mos keqpërdorin pritjet e individit dhe shoqërisë nga këto tre parime themelore. Duhet pasur ndërmend edhe faktin që kuptimi i këtyre ndryshon nga njerëzit e rëndomtë dhe etika intelektuale ngase elita maksimalisht mundohet që me ndryshimin e shpjegimit të rëndësisë së tyre t’ia përshtatë vetvetes. Kjo, pra është shkak i perceptimit të ndryshëm të termave identitet, religjion dhe politikë tek këto dy shtresa, megjithëse edhe vet inteligjenca, edhe pse mundohet të arrijë deri te njohja e rëndësisë së tyre në kornizat e mendimit racional, nuk ka sukses të ndërtoj një qëndrim të përbashkët dhe unik.
Diskutimet e shumta në marrëdhëniet e njeriut dhe religjionit, njeriut dhe identitetit dhe njeriut dhe politikës domosdo duhet përfshirë përgjigjen në pyetjet: çfarë pret njeriu nga këto dhe cilat nevoja e tërheqin në drejtimin e tyre.


Çfarë pret njeriu nga religjioni?

Në lidhje me këtë pyetje ekzistojnë dy qëndrime:
- njëri në të cilin boshti dhe themeli i çdo gjëje është Zoti, dhe
- i dyti në të cilin atë vend është vendosur njeriu.
Sipas këndvështrimit të parë, njeriu është rob, ndërsa All-llahu – Zot. Atëherë çfarë robi mund të presë nga Zoti i tij përveç që t’ia falë mëkatet dhe ta ruaj nga dënimi. Këtu prezenca e fesë është absolute, dhe kryerjen e çdo aktiviteti duhet filluar nga feja dhe përgjigje në çdo pyetje duhet kërkuar nga feja.
Sipas parimit në të cilin njeriu është vendosur si themel, vërtet njeriu është rob, ndërsa All-llahu – Zot, por religjioziteti i njeriut nuk do të thotë dobi për Zotin ngase Ai nuk është i varur nga askush-por dobitë e religjiozitetit i kthehen njeriut, çfarë do të thotë se ajo është në shërbim të tij.
Ndryshimi në mes tradicionalistëve dhe modernistëve në kuptimin e fesë vërehet në këtë-modernistët mundohen që duke u shërbyer me atë që quhet «ratio» dhe duke u shërbyer me dituri të njohin çfarë është e drejtë dhe jo e drejtë në fe në mënyrë që të kënaqin kërkesat e tyre të kësaj bote dhe mu për këtë mendojmë që punët e kësaj bote,... janë detyrë e shkencës dhe mendjes, ndërsa tradicionalistët besojnë se intelekti dhe dituria njerëzore janë të kufizuara në kuptimin e të drejtës dhe jo të drejtës dhe pa pjesëmarrjen e fesë nuk mund të kënaqen jeta e kësaj bote dhe kërkesat e tij.
Atë që njeriu pret nga feja mund të rrumbullakohet në dy pyetje: 1. Çfarë pret njeriu nga feja? dhe 2. Çfarë duhet pritur njeriu nga feja?
Rrjeta e parë është përvoja – historike, ndërsa e dyta etike. Metoda e hulumtimit të parës është gjithashtu përvoja historike dhe tregon që tendenca themelore e njeriut është kthimi kah feja. Me këtë merret psikologjia dhe sociologjia.
Mirëpo, pyetja e dytë është etike dhe hyrje në pyetjet religjioze, ndërsa atë që pret njeriu nga religjioni vihet në nivel të shpjegimit të fesë. Pra, religjioni hulumtuesve të saj u ofron dy pyetje në analizë – një është esenca e religjionit ose religjioni në nivelin e definimit, dhe e dyta ekzistenca e religjionit ose religjioni në nivel të analizës. Religjioni në nivel të definimit paraqet përmbledhje të rregullave fetare, të cilat nëpërmes transmetuesve të fesë janë në shërbim të njeriut dhe hyjnë në aspektin filozofik dhe teozofik të hulumtimeve, ndërsa religjioni në nivel të analizës paraqet fenomen psikologjik dhe social e që është temë e hulumtimit të psikologut dhe sociologut dhe në këtë mënyrë formohen drejtime të reja – psikologjia e religjionit dhe sociologjia e religjionit, të cilat bazohen në principin e kauzalitetit, ku feja vështrohet si fenomen i ngjashëm me tërë fenomenet tjera shoqërore. Duhet pasur parasysh që argumentet filozofike nuk mund të përdoren në argumentimin ose në negacionin e psikologjisë ose sociologjisë religjioze, sikurse edhe në të kundërtën metodat psikologjike ose sociologjike nuk mund t’i argumentojmë apo t’i hedhim poshtë mendimet filozofike.
Në fund, shkurtimisht në atë çfarë pret njeriu nga feja, duke pasur parasysh në mendjen e tij të kufizuar dhe kërkesave të gjëra, mund ta përmbledhim në sa vijon:
- Afrimi i përgjigjeve në pyetjet që janë para njeriut, e në të cilat mendja nuk ofron përgjigje,
- Të treguarit e rrugës së vërtetë d.m.th. rrugën e përsosjes së vërtetë dhe ngritjes së njeriut,
- Sigurimi i stabilitetit individual dhe shoqëror,
- Vendosja e progresit, varësisht nga specifikat e vendit dhe kohës,
- Sigurimi i moralit sipas natyrës së lashtë njerëzore,
- Sigurimi i jetës në principin e dialogut, pranimi dhe kuptimi i ndryshimeve, qetësisë dhe rehatisë.
- Paraprimi i suksesshëm dhe udhëheqja me shoqërinë njerëzore,
- Suksesi në udhëheqjen e shoqërisë dhe zgjidhja e problemeve ekonomike,
- Respekti i dinjitetit njerëzor,
- Suksesi në krijimin e bashkimit kombëtarë në ndërlidhje në ndërtimin e paqes botërore,
- Suksesi i participimit shoqëror në zhvillimin kulturor dhe politik të shoqërisë njerëzore.
Athua pra, religjioni mund të ofrojë përgjigje në shpresat e njerëzve apo duhet proklamuar përfundimin e epokës ideologjike dhe duke besuar në epokën e re të kulturës shkencore e cila duke përdorur metodat e provuara të diturive shoqërore pa ndërhyrjen e religjionit mund t’i zgjidhë problemet sociale? Apo, përkundrazi athua religjioni mundet duke përdorur metoda shkencore të diturive shkencore dhe duke kuptuar realitetitin edhe problemin shoqëror, të lëshohet në zgjidhjen e këtyre problemeve të llojllojshme, duke e gjetur rrugën e sigurimit të lumturisë dhe suksesit të njeriut në këtë dhe në botën tjetër? Duke pasur parasysh në origjinalitetin e individit dhe shoqërisë, të cilat janë vërtetë në marrëdhënie të pandara duhet garantuar liria dhe demokracia të cilat janë e drejtë e lashtë e qenies njerëzore. Për këtë secila shkollë e cila beson dhe ka vazhdimësi në ideologjinë e saj pa shmangshëm duhet të jetë ithtare e lirisë së mendimit, ndërsa ideologjia pa fe në vete dhe mësimin e saj, ndalon mendimin e lirë. Vetëm religjioni i cili trimërisht qëndron kundër mendimeve të tjera mund të vazhdoj të ekzistoj. Qëllimet e saj janë lirimi i shoqërisë dhe individit nga robërimi i çdokujt tjetër përveç Zotit. Një prej kaptinave të Kur’anit fisnik ka të bëjë me çështjet e lirive shoqërore. Mendoj se nuk e teproj nëse them se nuk do të gjeni një fjalë më të fuqishme dhe më të theksuar për këtë çështje se kjo e Kur’anit famëmadh.
Të jeni të sigurt se nuk do të mund ta gjeni në asnjë kohë, ashtu siç nuk është hasur as në shekujt e fundit në të cilët moto e filozofisë ka qenë mu liria. Veçanërisht në shoqëritë multireligjioze dhe multikulturore, siç është p.sh. Kosova, kjo fjalë merr kuptimin e vërtetë. Mendojmë në versetin e 64 të kaptinës Ali Imran:
“Thuaju (o i dërguar): "O ithtarë të librit (Tevrat e Inxhil), ejani (të bashkohemi) te një fjalë që është e njëjtë (e drejtë) mes nesh dhe mes jush: Të mos adhurojmë, pos All-llahut, të mos ia bëjmë Atij asnjë send shok, të mos e konsiderojmë njëri - tjetrin zotër pos All-llahut"! E në qoftë se ata refuzojnë, ju thoni: "Dëshmoni pra, se ne jemi muslimanë (besuam një Zot)"!
D.m.th. me këtë qartë është definuar marrëdhënia rob-Zot. Rrënohet sistemi eksploatues dhe i padrejtë dhe mohohet çdo e drejtë e dikujt ta shfrytëzoj dhe robëroj dhe shtypë tjetrin.
Nëse Deklarata mbi të drejtat njerëzore shkak i të gjitha luftërave të kaluara mendon se është shkelje e të drejtave dhe lirive njerëzore, a thua atëherë logjika e religjionit nuk përputhet me logjikën e kuptimit të sotëm të drejtave të njeriut? Po. Liria është e shenjtë – gjithsesi e shenjtë.
Ithtarët e të drejtave të njeriut si moto themelore e përdorin liberalizimin, me çfarë mashtrojnë dhe shfrytëzojnë bashkësi të ndryshme shoqërore, e në realitet vetit i japin të drejtë që kështu të shkelin dhe asgjësojnë të drejtat e të tjerëve.
Ata kanë mundur ta pengojnë gjenocidin mbi myslimanët e Ballkanit, por me që në këtë nuk kanë parë interesin personal, kanë mbet vetëm si vëzhgues të kësaj, bile duke u dhënë edhe këshilla agresorëve dhe vrasësve. Kanë nxitur stuhinë e luftës dhe agresionin mes religjioneve për ta siguruar pozitën e vet në këtë regjion, megjithëse kanë mundur duke shfrytëzuar autoritetin e bashkësisë ndërkombëtare ta parapengojnë gjakderdhjen, kështu që nga petku i të drejtave dhe lirive njerëzore përgjithmonë ta pastrojnë njollën e errët, e që tani është e pamundur. Kjo nuk mund të mënjanohet tani me ndryshimin e përmbajtjes së programeve arsimore duke dashur që të vehet në harresë.
Këtu kemi qenë dëshmitar që jeta, pasuria dhe nderi njerëzor si dhe paqja në mes pjesëtarëve të religjioneve të ndryshme, vlejnë më pak se nafta e Gjirit Persik ose e Kuvajtit. Duhet pranuar që të drejtat e njeriut, liria dhe liberalizmi paraqesin parullën në shpatat e gjakosura. Proklamimi i të drejtave njerëzore bazohet në nderimin e njeriut, lirisë dhe drejtësisë dhe në shërbimin e ringjalljes dhe aplikimit të këtyre, dhe këto në Islam paraqesin vlerë të lartë dhe të pakontestuar. Kështu, pra bëhet tërësisht e qartë që gjëja kryesore të cilën e pretë njerëzimi nga feja është siguria botërore globale.


Çfarë pret njeriu nga politika?

Siç është e përcaktuar edhe në vetë definicionin e politikës, forca është pjesa e saj, kështu që politika nuk mund të kuptohet pa perceptimin e drejtë të forcës. Studimi i politikës e bënë të domosdoshme studimin e forcës. Edhe pse përmendja e këtij fakti nuk ka për qëllim lejimin e ithtarëve përdorimin e forcës, duhet theksuar se kjo përdoret në të gjitha opsionet e politike të botës, sepse ky fenomen rrjedhë nga vetë ekzistenca e njeriut.
Njëra prej nevojave më të rëndësishme të njeriut është siguria dhe qëllimi i tërë përpjekjeve njerëzore dhe veprimeve është i njëjtë. Kështu rendi i cili posedon potencialet për zhvillim dhe vendosjen e sigurisë ka përparësi mbi tjerët, e për vendosjen e këtij rendi, nevojitet forca, e që në realitet është teori e njohur mbi periudhat e çrregullimit të sigurisë dhe forcës dhe jetës politike. Krahas kësaj njeriu gjatë tërë jetës së tij është i brengosur për sigurinë e tij, andaj mu për këtë mundohet që të arrijë sa më shumë fuqi. Pra, njeriu anon kah fuqia për t’u ndier i sigurt, por njëkohësisht animi për ruajtjen e fuqisë do të thotë kërcënimin e ruajtjes së sigurisë. Me fjalë të tjera, sipas supozimit tonë forca nuk është fenomen origjinal dhe autentik, por rrjedhë nga nevoja e njeriut për siguri. Atëherë si ta definojmë forcën?
Forca është aftësi e një individi që ta përdor individin tjetër, gjegjësisht institucionet politike të tjera institucione politike. Nëse kuptojmë elementet ndërtuese të kësaj aftësie, do ta kuptojmë edhe vetë forcën. P.sh. francezi Raymond Aron mendon forcën si aftësi dhe thotë-shikuar përgjithësisht forca është aftësi e vendosjes dhe ndërtimit ose destruksionit dhe shkatërrimit, dhe kur njeriu në marrëdhënie me të tjerët shërbehet me këtë forcë, ai në realitet këtij termi ia jep konotacionin politik. Bernar Rassel shkruan që forca mund të definohet si realizim i efekteve të dëshiruara. Sipas tij forca është ide e pamohueshme. Brendia e qëndrimit të Rasselit përqendrohet në atë që fuqia është fenomen i pakomentueshëm substancat e të cilit janë mjetet dhe potencialet, që gjenden në pronësi të individit, institucionet politike ose shtetërore. Elementet e prekshme të forcës janë p.sh. pozita gjeostrategjike, potencialet natyrore, kapacitetet prodhuese, potencialet ushtarake dhe shoqëria. Politika, pra, për të realizuar sigurinë synon kah begatimi i forcës, dhe në bashkëpunim me religjionin kjo siguri duhet të realizohet në nivelin mundial. Ajo çfarë kërkohet nga politika është që me përdorimin e forcës me qëllim të vendosjes së rendit dhe sigurisë, por, ky rend dhe siguri duhet të orientohen me qëllim të përparimit dhe të përsosjes. Këtu bëhet e qartë që marrëdhënia në mes religjionit dhe politikës të cilën detyrimisht duhet ta plotësojnë njëra tjetrën e jo ta mohojnë dhe ndalojnë njëra tjetrën.
Format e forcës – ndikimi është, sikurse forca marrëdhënia me të cilën një person detyron tjetrin varësisht nga dëshira e tij, ndërsa ky i dyti nuk e ka ndjenjën e detyrimit. Kryesisht detyruesi nuk shërbehet me mjete materiale, ndërsa forca e ndikimit është e tillë që ai në të cilin kryhet, vepron tërësisht në harmoni me dëshirat e atij që vepron.
Religjioni gjithashtu mund të jetë edhe mjet politik. Përse? Sepse shërbehet me forcën karizmatike. Kjo forcë mund të begatojë fuqinë që njerëzit pa dëshirën e tyre t’i nxisë në një veprim. Pra, nëse politika nuk është e drejtë, religjioni mund të bëhet mjet i rrezikshëm për arritjen e qëllimeve politike, sepse politika duke shfrytëzuar forcën karizmatike të religjionit dhe ndikimit të saj shërben në mashtrimin e masës për arritjen e qëllimeve të saja. Pra, nëse religjioni nuk e ruan identitetin dhe principialitetin e saj, ajo, në vend që politikanët të vihen në shërbim të popullit, vetë bëhet mjet i rrezikshëm, sikurse skalperi në duart e të dehurit, por në rast se religjioni ka forcë të përgjigjet në të gjitha nevojat e njeriut, në çdo vend dhe kohë, me të gjitha specifikat e saj, mund të ketë funksionin e mjetit kontrollues të politikanëve, duke orientuar etikën dhe kulturën e tyre kah kuptimi religjioz i këtyre çështjeve. Në këtë mënyrë krijohet sjellje etike e shëndoshë në politikë e cila mund të ndihmojë në sigurimin e stabilitetit shoqëror.
Pra, njeriu nga politika pret që përveç sigurisë individuale edhe sigurinë shoqërore, të krijoj edhe regjimin për çdo lloj zhvillimi dhe progresi në rrugën e pasimit të moralit fetar.


Çfarë pret njeriu nga identiteti?

Nëse me identitet kuptojmë vetënjohjen dhe gjetjen e vetvetes, kthim kah vetja, d.m.th. mjet për ruajtjen e vlerave burimore, historike, dhe kombëtare, gjegjësisht pajtim me të kaluarën, do të kuptojmë që ky term paraqet një prej nevojave më të rëndësishme individuale dhe shoqërore. Largimi nga vetja rezulton me krizën e identitetit. Kështu edhe shoqëria e cila humbë identitetin e saj bie në një krizë më të rëndë të kohës moderne dhe konfliktuoze me mungesën e qartë të sigurisë. Ky është sikurse anija pa kapiten në detin e shqetësuar dhe me valë të mëdha. Lidhja e individit dhe shoqërisë me identitetin e saj paraqet nevojën psikologjike, kënaqësia e së cilës ka rolin specifik në ndërtimin e sigurisë psikologjike të individit ose shoqërisë. Një prej gjërave më të rëndësishme është identiteti religjioz, pra kthim kah idealet qiellore, d.m.th. hyjnore, gjegjësisht ringjallje e principeve burimore religjioze.
Ringjallja e moralit fetar, gjegjësisht ngërthimi i moralit me mësimet fetare është obligim. Etika racionale nuk mund të përgjigjet në nevojat psikologjike të njeriut, andaj morali duhet gërshetuar me fijet e identitetit religjioz. Nevoja për moralin religjioz është e pashmangshme.
Identiteti duhet të shërbejë në ruajtjen e sigurisë individuale dhe shoqërore Ai duhet të jetë ringjallës i vlerave universale dhe idealeve të nevojshme të njeriut. Në shoqëritë mulitetnike dhe multireligjioze me ruajtjen e identitetit (kulturor dhe religjioz) mund të vendosë bashkëjetesë të përkryer. Nëse dikush mendon që civilizimi Islam dhe i krishterë gjenden përpara dy mundësive – konfliktit ose dialogut, andaj është obligim i intelektualëve dhe mendimtarëve që të mos lejojnë që paraprakisht dëshirat e disa ngatrestarëve dhe politikanëve të manipuluar të vie deri te derdhja e gjakut.
Në mesin e metodave me të cilat mund të parandalohet konfrontimi i civilizimeve në botën bashkëkohore dhe vendosja e bashkëjetesës multireligjioze bëjnë pjesë edhe mbështetja në principet e përgjithshme, të cilat mund të sigurojnë paqe dhe bashkëpunim në mes të religjioneve dhe civilizimeve të ndryshme. Mendoj që disa prej këtyre principeve janë:
- pranimi i ndryshimeve kulturore dhe religjioze,
- ndërprerja e procesit të despotizimit dhe gjakderdhjes, dhe baraspesha kulturore – veçanërisht duke marrë parasysh invazionin e kulturës perëndimore, e cila nga këndvështrimi i të gjitha kulturave burimore dhe religjioneve është e pa pranueshme; pranimi i këtij principi që zhvillimi i një civilizimi nuk sjell me vete rrezikun për civilizimet e tjera,
- respektimi i vlerave të larta të tjerëve dhe mënjanimi i zbavitjes me ata, do të thotë largimi i lëndimit të tjerëve.
- Bashkëpunimi në mes civilizimeve dhe religjioneve duhet të jetë më i gjerë se përkufizimi i kuptimit të sigurisë, sepse kur flasim për civilizimin, duhet kryesisht të shërbehemi me dimensionin racional, logjikën dhe arritjet shkencore, duke mos vënë vëmendjen në teorinë mbi përparësitë e një race ose kombi mbi tjetrin. Të kuptuarit e civilizimit të bazuar në racionalizëm, logjikë dhe shkencë asnjëherë nuk ka qenë shkak i konflikteve, përkundrazi – gjatë historisë ajo ka qenë faktorë i mirëkuptimit, bashkëjetesës, përparimit dhe prosperitetit të shoqërisë njerëzore.
Të përkujtojmë duke medituar thellë versetin e Kur’anit fisnik:

“O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam juve prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vete, e s'ka dyshim se te All-llahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (El Huxhuratë, 13.)