Nëse shikohen çështjet rreth të cilave ka unanimitet nga dijetarët islamë, gjatë të gjitha kohëve në historinë e mendimeve islame, do të vërejmë se ato janë shumë të pakta në krahasim me ato rreth të cilave ka divergjenca e mospajtime. Prandaj kërkesa është që ato çështje të pakta, të cilat e përbëjnë bazën konceptuale por dhe juridike të Islamit të respektohen e të mos dilet kurrsesi nga ajo kornizë e unanimitetit

Prej mirësive madhështore që Allahu i dhuroi Umetit islam, është edhe fakti se Ai garantoi ekzistimin e një grupi të muslimanëve, të cilëve ua ngarkoi mbi supet e tyre bartjen e misionit të sqarimit të dispozitave islame në çdo kohë dhe rrethanë.
Ata muslimanë janë në të vërtetë ajka dhe pjesa elitare e këtij umeti, që do të vazhdojnë përpjekjet e tyre për të artikuluar të vërtetën dhe aspak nuk i zmbraps qortimi e kritika e kritikuesve, por qëndrojnë të palëkundur në fenë e Allahut derisa ta takojnë Atë. Muhamedi a.s., këtë pjesë të Umetit të tij e përshkroi kësisoj: “Një grup nga umeti im do të vazhdojnë të qëndrojnë triumfues me të vërtetën (Islamin). Të tillëve nuk u bën dëm asnjëri që ua kthen shpinën e i zhgënjen ata, derisa të vijë Urdhri i Allahut (për Kataklizëm) e të tillët do t’i gjejë ende në këtë rrugë”.(1)
Imam Buhariu konsideronte se të apostrofuarit në këtë hadith janë dijetarët e mirëfilltë, ndërsa Imam Neveviu, në kontekst të komentimit të këtij hadithi, thoshte: “Është e mundshme që ky grup të mos jetë i ngushtuar brenda një kategorie të Umetit, por mund të jetë i shpërndarë për të përfshirë kështu disa prej atyre që luftojnë për ngritjen e Fjalës së Allahut, pastaj këtu mund të hyjnë edhe fukahatë (juristët) islamë, dijetarët e hadithit, asketët, ata që urdhërojnë për të mirë e ndalojnë nga e keqja etj., që d.m.th, nuk është e domosdoshme që të jenë brenda një kategorie të vetme ose një rajoni, por mund të ndodhë që të jenë të shpërndarë gjithandej nëpër Tokë”.(2)
Dhe, nëse dëshirojmë të interpretojmë një hadith ose dhe ajet kuranor, sa herë që ai përmban mundësinë e komentimit të tij në formë sa më të zgjeruar për të qenë më gjithëpërfshirës, ngushtimi i domethënies së tij brenda një kornize të caktuar, në çfarëdo forme do të ishte gabim.

Dijetarët islamë nuk pajtohen për diçka që është devijim a humbje

Ndërsa garancia tjetër me rëndësi në këtë kontekst, nga ana e Muhamedit a.s., është që Umeti i tij, respektivisht dijetarët islamë, nuk ka mundësi të pajtohen për diçka që është devijim, gabim ose humbje për ta. Transmeton Ibn Abasi r.a. se Muhamedi a.s.. kishte thënë: “Iu luta Allahut që Umeti im të mos pajtohen për diçka që është humbje, dhe Allahu ma pranoi këtë lutje”, ndërsa në një transmetim tjetër ai tha: “Vërtet Allahu nuk e bashkon Umetin e Muhamedit s.a.v.s. rreth një çështjeje të devijuar- ose që është humbje për ta”.(3)
Prej këndej kristalizohet një çështje shumë me rëndësi që Allahu nuk ka garantuar që ndonjëri prej dijetarëve të Umetit islam të mos gabojë, por ka garantuar se gabimi nuk do të ndodhë asnjëherë nëse rreth një çështjeje janë akordohen të gjithë dijetarët muxhtehidët islamë. Gabimi është i mundshëm nga individi, sado qoftë e lartë shkalla e diturisë së tij, ose sa do i devotshëm e i afërt me Allahun të jetë ai, porse është e pamundshme të ndodhë gabimi nëse dijetarët islamë pajtohen dhe arrijnë konsensus rreth një çështjeje. Mundshmëria e gabimit nga një dijetar i caktuar në cilëndo kohë, në të vërtetë fsheh në vete urtësinë madhështore të Allahut të Lartmadhërishëm, i Cili ka dëshiruar që pagabueshmëria të jetë cilësi ekskluzive e të dërguarve të Tij. Ndërsa të tjerët, përveç të dërguarve, nëse nuk do të gabonin, do të ekzistonte mundësia e shenjtërimit të tyre nga masat e gjera naive të njerëzve, dhe një gjë e tillë do të ishte pa dyshim devijim i hapur nga rruga e drejtë. Këtë koncept e artikuloi shumë bukur Imam Muxhahidi, i cili transmeton nga Ibn Abasi e Ibn Umeri e sahabë të tjerë, që kanë thënë: “Prej secilit njeri edhe merren edhe lihen gjëra të caktuara, përveç nga Muhamedi a.s., ngase prej tij duhet të marrim në mënyrë absolute, pa dallim”.(4)
Po kjo gjë është transmetuar më vonë, në një version të ngjashëm më këtë edhe nga Imam Maliku r.a.

Konsensusi i dijetarëve dhe obligueshmëria e respektimit të tij

Nëse shikohen çështjet rreth të cilave ka unanimitet nga dijetarët islamë, gjatë të gjitha kohëve në historinë e mendimeve islame, do të vërejmë se ato janë shumë të pakta në krahasim me ato rreth të cilave ka divergjenca e mospajtime. Prandaj kërkesa është që ato çështje të pakta, të cilat e përbëjnë bazën konceptuale por dhe juridike të Islamit të respektohen e të mos dilet kurrsesi nga ajo kornizë e unanimitetit. Nëse Allahu ka garantuar që Umeti islam nuk pajtohet për diçka që është devijim e humbje për ta, atëherë ai doemos I ka urdhëruar muslimanët që të respektojnë konsensuset-ixhmatë e tyre, sepse kështu ata do të jenë domosdoshmërish ndjekës të rrugës së drejtë e të vërtetë. Allahu në një ajet kuranor thotë: “Kush i kundërvihet të dërguarit, pasi i është bërë e qatë e vërteta, dhe ndjek rrugë tjetër nga ajo e besimtarëve, Ne e lëmë në atë që ka zgjedhur (në dynja) pastaj e fusim në xhehennem. E sa përfundim i keq që është ai!” (En-Nisaë, 115).
Në kontekst të komentimit të këtij ajeti, Ibn Kethiri në tefsirin e tij thotë: “Fjala e Allahut “dhe ndjek rrugë tjetër nga ajo e besimtarëve” ngërthen në vete garancinë e Allahut se është e pamundshme që Umeti islam të bjerë në ujdi për diçka që është gabim, dhe kjo si shenjë nderimi për ta, ndërsa shenjë gradimi për Muhamedin s.a.v.s. si i dërguar i këtij Umeti. E këtë Imam Shafiu e konsideroi argument se ixhmai- konsensusi është bazë sheriatike, dhe u argumentua njëkohësisht për moslejimin e daljes nga konsensusi i konfirmuar i dijetarëve islamë, dhe kjo është qasje shumë e thellë dhe argumentim tejet i mprehtë”.(5)

Një prej kushteve për gradën e ixhtihadit

Një prej kushteve që dijetarët kishin vendosur për atë që ka mësyrë të arrijë gradën e ixhtihadit- hulumtimit të pavarur në lëmenj islamë është edhe njohja e konsensuseve të dijetarëve të mëhershëm, në mënyrë që muxhtehidi të mos jetë prej atyre që sjell ndonjë mendim rreth fesë së Allahut që nuk është dëgjuar asnjëherë nga të parët tanë, e kësisoj të dalë jashtë konsensusit të tyre.
Është interesant fakti se Imam Ibnu-Mundhir En-nejsaburij kishte bërë përpjekje që të mblidhte në një libërth të gjitha çështjet e fikhut islam, rreth të cilave ekziston konsensusi i dijetarëve islamë, dhe e ka quajtur “El-Ixhma’“e ato çështje unanime nuk e kanë kaluar numrin prej 765 sosh. Edhe pse një numër i tillë mund të jetë i kontestueshëm, megjithatë ajo që dihet është se konsensuset e dijetarëve janë shumë të pakta. Ndërsa çështjet divergjente, rreth të cilave ka pasur polemika, kalojnë pa pikë dileme, numrin një milion.
Dhe kështu vërejmë se literatura e fikhut islam, nëse merret më fikhun komperativ krahasues, përbëhet nga shumë vëllime. E kjo, edhe pse duket të jetë interesante, megjithatë flet për hapësirën e gjerë të jurisprudencës islame për diskutim e trajtesa nga më të ndryshmet, me kusht që ato të bëhen nga njerëz të denjë për këtë punë, pra nga muxhtehidët e secilës kohë.
Imam Ebu Hanifeja (Zoti e pastë mëshiruar), kur është pyetur se cilat janë bazat e fikhut, ose për mendime të tij juridike, e thotë në mënyrë të qartë: “Unë marr nga Libri i Allahut e, nëse nuk gjej, marr nga syneti i të dërguarit të Tij dhe, nëse nuk gjej aty, shikoj në mendimet e sahabëve, marr ndonjërin dhe lë ndonjërin prej mendimeve të tyre, por asnjëherë nuk dal jashtë mendimeve të tyre. E kur të vijë çështja tek Ibrahim Nah’aiu, Sha’biu, e Ibn Sirini e disa të tjerë të këtij brezi, e ata ishin burra që bënë ixhtihad, e këtë e bëj edhe unë po nuk obligohem të marr prej tyre”.(6)
Në këtë rast sikur Ebu Hanifja dëshironte të vendoste një kriter që do të duhej respektuar edhe nga dijetarët e tjerë, që muxhtehidi është i lirë të zgjedhë cilindo në mes mendimeve të sahabëve, ose atë që është më afër argumenteve të fuqishme, porse atij nuk i lejohet të dalë me një mendim të ri përballë të gjitha mendimeve të tyre. Prandaj pika e kontekstit që do të duhej ndriçuar këtu, është se, nëse dijetarët e një kohe kanë dy mendime rreth një problematike të caktuar, qofshin ata edhe të brezave më të vonshëm se sahabët, a lejohet apo jo që të vijë dikush pas atij brezi, me një mendim të ri?
Mendimi i parë (që përfaqësohet nga shumica e dijetarëve islamë të të gjitha medh’hebeve) është se ndalohet në mënyrë absolute shpikja e një mendimi të ri nëse rreth një çështjeje të kaluar ka vetëm dy mendime, ngase ata sikur janë pajtuar që e vërteta nuk mund të dalë jashtë atyre dy mendimeve.
Mendimi i dytë është se, nëse mendimi i ri anulon dy mendimet e mëparshme, atëherë nuk lejohet absolutisht, kurse nëse në vete ngërthen ato të mëparshmet, lejohet. P.sh. trashëgimia e vëllezërve nëse është gjallë edhe gjyshi i të vdekurit. Ka dy opinione të dijetarëve të mëhershëm, njëri thotë se gjyshi i të vdekurit i pengon vëllezërit e të vdekurit të marrin pjesë në trashëgimi. Tjetri thotë se vëllezërit marrin pjesë bashkë me gjyshin në trashëgimi. Në këtë rast do të ishte e ndaluar që dikush të sillte opinionin e tretë lidhur me këtë çështje e të thoshte se vëllezërit e pengojnë gjyshin të marrë pjesë në trashëgimi. Ky mendim, në të vërtetë, do t’i anulonte të dy mendimet e para, prandaj është i ndaluar. Dhe ky ka gjetur përkrahjen më të gjerë të dijetarëve islamë.
Mendimi i tretë është vërtet i dhahirive-literalistëve, i shumicës së shiitëve e i një pjese të vogël prej sunitëve, - se në këtë rast lejohet të nxirret një mendim tjetër, nëse rreth një çështjeje ka dy mendime. Por ky i fundit nuk është marrë shumë parasysh nga dijetarët islamë.(7)
Kur kuptohet kjo, është i çuditshëm guximi i disave që sot dalin me mendime të reja rreth çështjeve të njohura unanimisht, rreth të cilave nuk është dëgjuar asnjë polemikë as nga të parët e as nga të fundit dijetarë islamë. Prandaj, nëse diçka do të duhej të trashëgonim nga dijetarët e mëhershëm, do të duhej të trashëgohej kujdesi i madh i tyre që të respektohen konsensuset, ixhmatë e atyre që ishin para nesh.
Për atë që mohon një dispozitë që është konfirmuar me ixhma-konsensus të dijetarëve, i cili është transmetuar deri tek ne në rrugë zinxhirore e të saktë,shumica absolute e dijetarëve mendojnë se, nëse këtë e bën me vetëdije dhe pasi t’i sqarohet e vërteta, autori i një mendimi të tillë del fare nga feja. Sikur që është mohimi i obligueshmërisë së namazit e zekatit ose i obligueshmërisë së hixhabit, apo mohimi i ndalueshmërisë së alkoolit e të ngjashme, çështje këto të cilat dijetarët i kanë cilësuar si postulate të fesë ose të njohura dhe të pranuara unanimisht nga Umeti islam, e nëse mohohet ndonjë çështje rreth së cilës nuk është konfirmuar konsensusi, ose që ka pasur një konsensus të heshtur jot të deklaruar, atëherë mohuesi i tillë nuk del nga feja.(8)
Për fund, duhet vënë në pah edhe fakti që, nëse problematika është bashkëkohore, që nuk ka ndodhur asnjëherë më parë, atëherë është e natyrshme që dijetarët islamë bashkëkohorë të nxjerrin mendim të ri duke u bazuar në analogji ose interesa të përgjithshëm të muslimanëve, ngase rreth asaj çështjeje rëndom nuk ekziston asnjë mendim nga dijetarët e mëhershëm.



1) Sahih Muslim (Numri i hadithit:1920).
2) El-minhaxh sherh sahih Muslim Ibn Haxhaxh, Imam Neveviu( 1365). Bot. I parë. Dar Ihjaut-turath el-arabij.Bejrut. 1390 h.
3) Tedhkiretul- Muhtaxh fi Ehadithil-Minhaxh, Ibn Mulek-kan, (153) . Bot. i parë. Mektebul-islamij. Bejrut. 1994. Hakimi thotë se ky hadith me të gjitha rrugët nëse bashkohët mund të plotësojë kriteret e hadithit të saktë sipas Imam Musimit.
4) El-mekasidul- Haseneh, Es-seha’avij (1513) . Bot. I parë. Darul-kitabil-arabij. Bejrut. 1985.
5)Tefsirul-Kuranil Adhiim. Ibn Kethir (1761). Bot. i pestë. Ihajut-turath el-islamij. Kuvajt. 2001.
6) Imam Ebu Hanife, hajatuhu, ve asruhu, Muhamed Ebu Zehreh f. 207). Bot. i dytë Darul-fikril-arabij. Kairo.1997.
7) Irshadul-Fuhul, Imam Sheukanij (1271). Bot. i dytë. Darus-selam . Kairo. 2006.
8) Usulul-Fikhil-Islamij, Dr. Vehbetu Zuhejlij. (1 547-548). Bot. I dytë. Darul-Fikr. Damask. 2001.