(384-456 H./994-1064)


Ibën Hazmi është dijetar i përmasave të mëdha intelektuale, edhe në kohë edhe në hapësirë, mirëpo te dijetarët myslimanë nuk ka zgjuar interesim të nevojshëm. Interesimi nuk është më i madh as te lexuesit e zakonshëm myslimanë. Dhe për habi, Ibën Hazmi ka zgjuar interesim tek autorët e huaj, jomyslimanët, siç është rasti edhe me Ibën Sinain, Ibën Haldunin etj. Deri tash në gjuhën shqipe nuk dimë nëse është publikuar ndonjë vepër e Ibën Hazmit, ose për Ibën Hazmin, përveçse vepra e përkthyer Shërimi i shpirtrave dhe Unaza e pëllumbeshës. Kjo na shtyn ta ngremë si çështje prezantimin e tij si me përkthime, ashtu dhe me studime për jetën, veprat dhe idetë e tij si personalitet apo në tërësinë e mësimit mysliman.
Ebu Muhammed Ali bin A?med bin Seid bin ?azm, apo siç njihet më mirë Ibën Hazmi lindi në vitin 384 h./994, në Kalifatin e Kordobës, në Andaluzi, ose Spanjën e sotme. Ai i përkiste një familjeje intelektuale e politike. Edhe babai i tij, Ahmedi, e edhe gjyshi, Saidi, mbanin poste të larta këshilluese në oborrin e kalifit emevit Hishamit II. Studiuesit besojnë se ata ishin të krishterë iberikë që e pranuan fenë islame.
Ibën Hazmi u rrit në një familje me nam edhe në rrafshin kulturor, politik dhe ekonomik, e cila gjendje ndikoi që Ibën Hazmi të ketë qasje në nivele të larta shtetërore e kulturore, që nga adoleshenca e tij. Ato përvoja me njerëz të profilit të lartë politik e shoqëror bënë që Ibën Hazmi të zhvillonte një skepticizëm ngurrues ndaj njerëzve mashtrues dhe shtypës.
Ibën Hazmi jetonte në rrethin e hierarkisë sunduese të qeverisë së Kalifatit të Kordobës.
Përvojat e tij sollën një qasje kureshtare dhe vrojtuese, duke ndikuar që ai të fitojë një arsim të shkëlqyeshëm në Kordobë.
Pas vdekjes së vezirit të madh, Muzaffer, në vitin 1008, Kalifati i Iberisë u përfshi në një luftë civile, e cila zgjati deri në vitin 1031, dhe rezultoi në rënien e autoritetit qendror të Kordobës dhe shfaqjen e shumë shteteve më të vogla, të quajtura taifa, që ishte një regres për shoqërinë myslimane në Gadishullin Iberik.
Krahas regresit kolektiv, Ibën Hazmi pati edhe një vështirësi tjetër, vdekjen e babait në vitin 1012, me ç’gjë mbeti pa mbrojtjen dhe ndihmën e babait. Kjo bëri që Ibën Hazmi të burgoset shpesh në kohën vijuese, si një përkrahës i dyshuar emevit. Në vitin 1031, për shkak të rënies së Kalifatit të Kordobës dhe krijimit të shumë mini-shteteve, Ibën Hazmi u tërhoq në pasurinë e tij familjare në Manta Lisham, dhe bindjet e tij aktiviste kishte filluar t’i shprehte në formën e shkruar.
Ibën Hazmi ishte një polimat, historian, muhadith, hereziograf, komparativist i religjioneve, jurist, filozof, psikolog, mjek, gjuhëtar dhe teolog arab andaluzian.

VEPRAT E IBËN HAZMIT

Ai ishte një përkrahës dhe kodifikues kryesor i shkollës zahirite (dhahirite) të mendimit islam. Ibën Hazmi thuhet se shkroi rreth 400 vepra, mirëpo deri më sot dihen vetëm për 40 vepra të mbijetuara. Në total, veprat e tij të shkruara arrinin në rreth 80.000 faqe. Kundërshtarët e tij politikë dhe fetarë e fituan pushtetin pas rënies së kalifatit të Kordobës, dhe kështu ai pranoi një ofertë azili prej guvernatorit të ishullit Majorka, në vitet 1040. Ai vazhdoi të propagandonte për shkollën zahirite edhe atje, përpara se të kthehej në Andaluzi.
Pjesa më e madhe e veprave të konsiderueshme të Ibën Hazmit, rreth 400 prej tyre, sipas Taberiut dhe Sujutiut, u dogjën në Seviljë, prej rivalëve të tij ideorë dhe politikë. Veprat e tij të mbijetuara, derisa kritikohen si përsëritëse, didaktike dhe gërryese në stil, tregojnë gjithashtu një mosnderim të patrembur ndaj kritikëve dhe autoriteteve të tij akademike.
Ibën Hazmi shkroi vepra mbi ligjin dhe teologjinë, dhe mbi dhjetë libra mjekësorë. Ai bëri thirrje që shkenca të integrohet në një kurrikulë standarde. Në grupin e shkencave ai i përkufizon në mënyrë diakronike edhe fushat arsimore, sikurse fazat e përvetësimit progresiv të vendosura gjatë një kurrikule pesëvjeçare, nga gjuha dhe interpretimi i Kuranit, deri te shkencat e jetës dhe fizike, në një teologji racionale.

IDETË
Literalizmi

Ibën Hazmi ishte i njohur për literalizmin e tij të rreptë, dhe konsiderohet kampion i shkollës literaliste zahirite brenda islamit suni. Bashkëkohësit e tij e shpikën thënien se “gjuha e Ibën Hazmit ishte një vëlla binjak me shpatën e Haxhaxhit”, një gjenerali emevit nga shekulli VII dhe guvernator i Irakut. Ibën Hazmi u citua aq shpesh, sa shprehja “Ibën Hazm” u bë proverbiale.
Si etherist ai e kundërshtoi interpretimin alegorik të teksteve fetare, dhe e preferoi një interpretim gramatikor dhe sintaksor të Kuranit. Ai i dha legjitimitet njohës vetëm shpalljes dhe ndjesisë, dhe arsyetimin deduktiv e konsideronte të pamjaftueshëm në çështjet juridike dhe fetare.
Ai hodhi poshtë praktikat e zakonshme në mesin e më shumë shkollave ortodokse, si diskrecioni juridik. Ai fillimisht ishte një ndjekës i shkollës juridike malikite brenda islamit suni, mirëpo më pas kaloi në shkollën shafiite, rreth moshës tridhjetëvjeçare. Më në fund u qetësua në shkollën zahirite. Ai është, ndoshta, pasuesi më i njohur i shkollës dhe burimi kryesor i veprave ekzistuese mbi fikhun zahirit. Ai i studioi parimet dhe metodat e shkollës, nën kujdesin e Davud Zahiriut, dhe përfundimisht u promovua në nivelin e një mësuesi të vetë shkollës.
Në vitin 1029, për aktivitetet në mospajtim me shumicën tjetër, të dy, edhe Davud Zahiriu edhe Ibën Hazmi, u dëbuan nga xhamia kryesore e Kordobës.

Njohja

Në veprën El Fisalu fil mileli vel ehvai ven nihal, një traktat mbi shkencën dhe teologjinë islame, Ibën Hazmi e promovoi perceptimin shqisor mbi arsyen njerëzore me të meta subjektive. Duke e njohur rëndësinë e arsyes, pasi vetë Kurani e fton reflektimin, ai argumentoi se reflektimi duhet t’i referohet kryesisht shpalljes dhe të dhënave shqisore, pasi parimet e arsyes rrjedhin tërësisht nga përvoja shqisore. Ai arrin në përfundimin se arsyeja nuk është një aftësi për kërkime apo zbulime të pavarura, por se perceptimi shqisor duhet të përdoret në vend të tij, një ide kjo që përbën bazën e empirizmit.

Jurisprudenca

Ndoshta vepra më me ndikim e Ibën Hazmit në arabisht, përzgjedhje të së cilës janë përkthyer në anglisht, tani është El Muhal’la bil athar. Kjo është raportuar të jetë një përmbledhje e një vepre shumë më të gjatë, e njohur si El Muxhal’la. Fokusi i veprës është në çështjet e fikhut, mirëpo ai gjithashtu i prek çështjet e besimit në kapitullin e tij të parë, Kitab Et Tevhid, fokusi i të cilit është në çështjet e besimit që lidhen me monoteizmin dhe parimet themelore të qasje ndaj teksteve hyjnore. Një nga pikat kryesore që del nga kryevepra e mendimit jurisprudencial është se Ibën Hazmi e refuzon arsyetimin analogjik (kijasin) mirëpo e preferon një qasje shumë më të drejtpërdrejtë dhe tekstuale ndaj teksteve.

Filozofia

Veprat e Ibën Hazmit prekën lehtë traditat e filozofisë greke. Ai besonte se këto tradita filozofike ishin të dobishme, mirëpo jo të mjaftueshme për ta ndërtuar siç duhet karakterin e një individi. Dhe, ai deklaroi se besimi islam ishte gjithashtu i nevojshëm.
Koncepti i vullnetit të lirë absolut u hodh poshtë prej Ibën Hazmit, pasi ai besonte se të gjitha atributet e një individi janë krijuar prej Zotit.

Logjika

Ibën Hazmi shkroi fushëveprimin e logjikës, dhe theksoi rëndësinë e perceptimit shqisor si një burim për dije. Ai shkroi se “burimet e para të të gjitha njohurive njerëzore janë shqisat e përdorura mirë dhe intuitat e arsyes, të kombinuara me një kuptim të saktë të një gjuhe”. Ibën Hazmi kritikoi gjithashtu disa prej teologëve më tradicionalë, të cilët ishin kundër përdorimit të logjikës dhe argumentuan se gjeneratat e para të myslimanëve nuk u mbështetën në logjikë. Përgjigjja e tij ishte se myslimanët e hershëm e kishin dëshmuar drejtpërdrejt shpalljen, mirëpo më vonë myslimanët janë ekspozuar ndaj besimeve të kundërta, dhe kështu përdorimi i logjikës është i nevojshëm për t’i ruajtur mësimet e vërteta të Islamit.

Etika

Në librin e tij, Në ndjekje të virtytit, Ibën Hazmi i kishte nxitur lexuesit e tij: Mos e përdorni energjinë tuaj përveç për një kauzë më fisnike se ju! Një shkak i tillë nuk mund të gjendet përveçse te Vetë Zoti i Plotfuqishëm: ta predikosh të vërtetën, ta mbrosh femrën, ta zmbrapsësh poshtërimin që nuk ta ka imponuar Krijuesi yt, t’i ndihmosh të shtypurit. Kushdo që e përdor energjinë e tij për hir të kotësive të botës, është si dikush që i shkëmben gurët e çmuar me zhavorr.

Poezia

Një poezi ose fragment i një poezie të tij ruhet në Pennants of the Champions të Ibën Said Magribit:
Ti më ke ardhur pak më parë
të krishterët i binin kambanave të tyre.
Gjysma e Hënës po lindte
duken si vetulla e një plaku
ose një këmbë delikate.
Dhe ndonëse ishte ende natë
kur erdhi një ylber
me shkëlqim në horizont,
duke treguar sa më shumë ngjyra
si bishti i palloit.

Mjekësia

Mësuesit e Ibën Hazmit në mjekësi përfshinin Zahravin dhe Ibën Kattanin, dhe ai shkroi dhjetë vepra mjekësore, duke përfshirë Kitab fil Advija il mufrada, të përmendur prej Dhehebiut. Përkundër këtij kontributi, ai nuk njihet sa duhet në këtë fushë.

Gjuha

Përveç pikëpamjeve të tij për ndershmërinë në komunikim, Ibën Hazmi iu drejtua edhe shkencës së gjuhës në njëfarë mase. Ai e shihte gjuhën arabe, gjuhën hebraike dhe gjuhën siriane të një trungu, e cila u degëzua, ndërsa folësit u vendosën në rajone të ndryshme gjeografike dhe zhvilluan fjalorë dhe gramatika të ndryshme nga rrënja e përbashkët. Ai gjithashtu ndryshonte me shumë teologë myslimanë, në atë që ai nuk e shihte arabishten si superiore ndaj gjuhëve të tjera, pasi Kurani nuk e përshkruan arabishten si të tillë. Ibën Hazmi shihte se nuk kishte asnjë provë për të pretenduar se ndonjë gjuhë ishte më e lartë se ndonjë tjetër.

Shiizmi

Ibën Hazmi ishte shumë kritik ndaj shiitëve. Ai tha për sektin: Persianët zotëronin një mbretëri të madhe, dhe një dorë mbi të gjitha kombet e tjera. Ata e zmadhuan rrezikun që paraqisnin (për kombet e tjera), duke e quajtur veten El Ahr?r (të lirët) dhe El Asjad (fisnikët). Si rezultat, ata i konsideronin të gjithë njerëzit e tjerë për skllevër të tyre. Megjithatë, ata u goditën nga shkatërrimi i perandorisë së tyre, dhe atë nga duart e arabëve, të cilët ata i kishin konsideruar si një rrezik më të vogël midis kombeve të tjera (për perandorinë e tyre). Çështjet e tyre u përkeqësuan, dhe vuajtjet e tyre u dyfishuan teksa kurdisnin luftëra kundër Islamit, dhe atë në kohë të ndryshme. Megjithatë, në të gjitha komplotet e tyre Allahu e shfaqi të Vërtetën. Ata vazhduan të komplotonin marifete më të dobishme. Pra, disa prej njerëzve të tyre e pranuan Islamin vetëm për t’u kthyer kah shiizmi, me pretendimin se e donin Ehli Bejtin (familjen e Pejgamberit, a.s.), dhe e urrenin shtypjen ndaj Aliut. Pastaj, ata r përshkuan këtë rrugë derisa ajo i largoi nga rruga e udhëzimit (Islami).

NDIKIMI I MATURIDIUT DHE ESHARIUT

Formulimi suni, megjithatë, siç paraqitet nga Maturidiu dhe Eshariu, dy përfaqësuesit kryesorë të sunitëve në shekullin X, tregon dallime të dukshme, pavarësisht uniformitetit bazë. Eshariu mësoi se veprimet njerëzore u krijuan prej Zotit, dhe u përvetësuan prej njerëzve, dhe se përgjegjësia njerëzore varej nga ky përvetësim. Megjithatë, ai mohoi se njerëzimi mund të përshkruhet si një aktor në një kuptim real.
Maturidiu, nga ana tjetër, pohoi se megjithëse Zoti është Krijuesi i vetëm i gjithçkaje, duke përfshirë edhe veprimet njerëzore, megjithatë një qenie njerëzore është një aktor në kuptimin e vërtetë, sepse aktrimi dhe krijimi ishin dy lloje të ndryshme aktiviteti që përfshinin aspekte të ndryshme të të njëjtit akt njerëzor.
Në përputhje me qëndrimet e tyre, Eshariu besonte se një person nuk kishte fuqi për të vepruar përpara se të vepronte në të vërtetë, dhe se Zoti e krijonte atë fuqi tek ai në kohën e veprimit.
Maturidiu mësoi se, përpara se të ndërmerret një veprim, një person ka një fuqi të caktuar të përgjithshme për veprim, mirëpo se kjo fuqi bëhet specifike për një veprim të caktuar vetëm kur kryhet veprimi, sepse, pasi fuqia e plotë dhe specifike të vijë në ekzistencë, veprimi nuk mund të vonohet.
Eshariu dhe shkolla e tij gjithashtu menduan se arsyeja njerëzore nuk ishte në gjendje ta zbulonte të mirën dhe të keqen, dhe se veprimet u pajisën me cilësi të mira ose të liga nëpërmjet shpalljes së Zotit si të tilla. Për shkak se njerëzimi në gjendjen e tij natyrore e konsideron interesin e tij personal si të mirë dhe atë që e pengon këtë interes personal si të keqe, arsyeja natyrore njerëzore është e pabesueshme. Prandaj, pavarësisht nga shpallja, vrasja nuk do të ishte e keqe, dhe as shpëtimi i jetës i mirë. Për më tepër, për shkak se Vullneti i Zotit i bën veprat të mira ose të këqija, nuk mund të kërkohen arsyet pas ligjit hyjnor, të cilat thjesht duhet të pranohen.
Maturidiu mban një pozicion të kundërt: arsyeja njerëzore është e aftë ta zbulojë të mirën dhe të keqen, dhe shpallja e ndihmon arsyen njerëzore kundër ndikimit të pasioneve njerëzore.
Pavarësisht nga këto dallime fillestare të rëndësishme midis dy shkollave kryesore të mendimit suni, doktrinat e Maturidiut u zbehën me kalimin e kohës, nën popullaritetin në rritje të shkollës Esharite, që ishte e ndihmuar nga dinastitë e ndryshme, e cila fitoi edhe një valutë të gjerë, veçanërisht pas shekullit XI, për shkak të veprimtarisë me ndikim të teologu sufist Gazaliut. Për shkak se këta teologë të mëvonshëm vendosën theksin gjithnjë e më të madh te plotfuqia hyjnore, në kurriz të lirisë dhe efikasitetit të vullnetit njerëzor, një pikëpamje deterministe për jetën u bë karakteristikë e islamit suni – e rigjallëruar nga botëkuptimi i sufizmit islam, i cili mësonte se asgjë nuk ekziston, përveç Zotit, Qenia e të Cilit është e vetmja Qenie reale.

PERSPEKTIVA

Dijetarët myslimanë, veçanërisht ata që e pranojnë zahirizmin, shpesh e kanë lavdëruar Ibën Hazmin për atë që ata e perceptojnë si dituri dhe këmbëngulje të tij. Predikuesi jemenas Mukbil bin Hadi Vadi’ ishte njëri prej admiruesve të Ibën Hazmit në kohët e fundit, duke mbajtur qëndrimin se asnjë dijetar tjetër mysliman nuk kishte mishëruar traditën pejgamberike të Muhamedit, a.s., dhe sahabëve. Në disa raste, Vadi’ e hodhi poshtë vlefshmërinë e kijasit (analogjisë), duke iu referuar veprave të Ibën Hazmit. Në fakt, Vadi’ nganjëherë i këshillonte studentët e tij që të ishin zahiri.
Ebu Abdurrahman bin Akil Zahiri është biografi kryesor i Ibën Hazmit në epokën moderne, me një sërë veprash mbi jetën dhe karrierën e Ibën Hazmit, të botuara përmes shtypshkronjës së Ibën Akilit, që e mban emrin e Ibën Hazmit.
Rigjallërimi modernist i kritikës së përgjithshme të Ibën Hazmit ndaj teorisë juridike islame ka parë disa momente kyçe në historinë intelektuale arabe, duke përfshirë ribotimin e veprës El Muhal’la, prej Ahmed Shakir, biografinë e Muhamed Ebu Zehres për Ibën Hazmin etj.



Literatura:
• Anwar G. Chejne, Ibën Hazm El-Endelusi ve mevkufihi mine’l-ulumi, Kazi Publications, Chicago, 1402 h./1982.
• Camilla Adang, Maribel Fierro, Sabine Schmidtke (ed.), Ibën Hazm of Cordoba: The Life and Works of a Controversial Thinker, BRILL, 2012.
• Daniel Nathan Hickman, Ibën Hazm: an Islamic Source of Courtly Love, University of Tennessee, 2014.
• Ebu Mensur El Maturidiu, Kitabu’t-tevhid (libri mbi monoteizmin), Logos-A, Shkup, 2018.
• https://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Hazm.
• Ibën Hazm El Endelusi, Unaza e pëllumbeshës – për dashurinë dhe të dashuruarit, Nektari, Tiranë, 2023.
• Ibën Hazmi, Shërimi i shpirtrave, Zëri Islam, Prizren, 2000.
• Syed N. Barmaver, Ibn Hazm: život i djelo španskog genija, Udruženje gra?ana “Multi”, Tuzla, 2020.



Nexhat Ibrahimi