Përse na duhet shkolla maturidite?
Mendimi i Imam Maturidiut dhe shkolla e tij është një pikënisje ideale për të përfytyruar një qytetërim të ri. Kjo sepse:
1. Tradita më e rëndësishme që mund të përdoret për të ringjallur arsyen dhe mendimin kritik në botën islame është damari hanefi-maturidi. Me gjithë shkatërrimin e procesit të Mihnes(1), të cilin ne ende e ndjejmë, parimet kryesore që lanë gjurmë në këtë traditë, si dallimi midis veprës dhe besimit dhe dallimi midis fesë dhe politikës, arritën të ruajnë ekzistencën e tyre si “prushi” në hi. Arritja më e rëndësishme e Maturidiut është aftësia e tij për të rindërtuar qëndrimin “racional” në qendër të traditës (ehlu r-re’j), me pioner Ebu Hanifen, i cili kishte pasur polarizime të thella ideologjike me muteziletë. Ndërsa procesi anti-mihne kaloi mbi muteziletë si një cilindër, ai ose vrau ose diskreditoi të gjithë ata që ishin të lidhur me mutezilen, si dhe të gjitha llojet e mendimeve që nuk ishin në përputhje me metodologjinë tradicionaliste (Ehlul-Hadith), në mënyrë që të mos ngriheshin më kurrë. Në këtë proces, ende nuk është bërë përcaktimi i dëmit në lidhje me hanefizmin. Nga njëra anë, Maturidiu vendosi një distancë mes vetes dhe muteziles, duke bërë kritika të ashpra, e nga ana tjetër, vazhdoi të ushqehej me një damar racional duke nënvizuar drejtpërdrejt Ebu Hanifen.
2. Emri i Maturidiut gjallëron ende, edhe pse maturidizmi nuk njihet në qarqet që kanë mundësinë të udhëheqin një lëvizje të re qytetëruese. Mendojmë se nuk do të jetë shumë e vështirë t’i lëmë vend Maturidiut në kujtimet e njerëzve që janë në kërkim. Anashkalimi i Maturidiut për një kohë të gjatë pengoi që mendimet e tij të ndoten dhe falsifikohen.
3. Kuptimi i fesë dhe përvojës nga Maturidiu mund të jetë një udhërrëfyes në rindërtimin e racionalitetit të shëndetshëm dhe të menduarit kritik të nevojshëm për të parandaluar selefizmin, i cili ushqehet nga kolonializmi dhe trauma e qytetërimit të mundur, në të cilin është hedhur bota islame.
4. Aftësia e myslimanëve për të dalë nga spiralja e dhunës varet nga aftësia e tyre për të hequr qafe kuptimin e shtrembëruar reaktiv që e redukton Islamin në një lloj ideologjie politike, që i sheh të gjitha zgjidhjet si kapje e “pushtetit” dhe identifikon fenë me politikën. Emri i vetëm që mund të na ndriçojë me qëndrimet e tij në këtë drejtim është Imam Maturidiu.
5. Nevojitet një epistemologji e re për të përfytyruar një qytetërim të ri. Një nga dimensionet më origjinale të Maturidiut janë pikëpamjet e tij mbi epistemologjinë.
Maturidiu e ka parë shumë mirë se pesë shqisat janë baza e dijes dhe e kujtesës njerëzore. Një nga arsyet kryesore pse myslimanët janë lënë jashtë garës së qytetërimit është se ata kanë humbur fuqinë e dijes dhe shkencës. Kjo situatë ka sjellë pamundësinë e tyre për të prodhuar teknologji paralele me rrjedhën e njerëzimit. Sipas mendimit tim, faktori më i rëndësishëm që çon në gjithë këtë është humbja e lidhjes së njohurive për rrënjët e dijes në mendje me botën e jashtme. Myslimanët janë larguar nga një qëndrim realist në një idealizëm të shtrembëruar.
Duke marrë parasysh periudhën kohore në të cilën ai jetoi, shihet qartë se refuzimi i Maturidiut për të pranuar zbulimin, mrekullitë dhe frymëzimin si burime dijeje është një përcaktim i avancuar. Qasja e Maturidiut nevojitet më shumë se kurrë për informacion të saktë, të besueshëm dhe të shëndoshë në proceset ku “informacioni diskreditohet” në kohën që po kalojmë.
6. Një kuptim i ri i Islamit duhet ndërtuar për një qytetërim të ri. Kuptimi i Maturidiut për fenë i përqendruar në Teuhid mund të lehtësojë krijimin e vetëdijes së emëruesit të përbashkët të Islamit.
7. Një nga çështjet që e thellon krizën që po përjetojnë myslimanët është se ata nuk tregojnë ndjeshmërinë e nevojshme ndaj lirisë njerëzore. Aty ku nuk ka liri, nuk mund të flitet për qytetërim, ashtu siç nuk mund të flitet për Islam. Nëse kuptimi i ekuilibruar i Maturidiut për lirinë kuptohet mirë, do të jetë e mundur të heqësh qafe si nga kuptimi fatalist që ndihmon për të legjitimuar negativitetet, ashtu edhe nga mjediset shtypëse që e bëjnë të vështirë të menduarit qartë dhe aktivizimin e aftësive krijuese.
8. Maturidiu ka adoptuar një qasje ku arsyeja dhe shpallja mund të jenë efektive së bashku dhe të plotësojnë njëratjetrën. Kjo qasje mund të jetë një model i përshtatshëm për një kuptim të shëndetshëm të fesë.
9. Maturidi gjithashtu mund të hedhë dritë se si të përfitohet nga pikëpamje të ndryshme dhe se si diversiteti mund të jetë i pasur. Kur lexohet me kujdes Kitabu’t-Teuhidi, shihet qartë se si janë përfituar disa nga pikëpamjet e tyre pozitive, edhe pse ka kritika të ashpra ndaj sekteve të tjera, veçanërisht ndaj mutezileve.
Sistemi i mendimit të Maturidiut dhe një qytetërim i ri Islam
Nuk diskutohet që myslimanët krijuan një qytetërim të madh, megjithëse sot ai ka mbetur në thellësi të së kaluarës. Një pjesë e rëndësishme e kësaj përvoje ka formuar infrastrukturën e qytetërimit aktual perëndimor. Megjithatë, nuk mund të thuhet se ky akumulim qytetërues është shfrytëzuar mjaftueshëm. Ka ende shumë që mund të shfrytëzohen. Mendjet e mëdha si Maturidiu, ende në pritje për t’u zbuluar, presin shkencëtarë që do t’i kuptojnë. Ne duam vetëm të lexojmë sistemin e mendimit të Maturidiut nga këndvështrimi i një qytetërimi të ri, të identifikojmë idetë themeluese që mund të mbështesin formacione të reja, të mendojmë dhe diskutojmë se si mund të na udhëheqin ato. Në këtë drejtim, gjëja e parë që na vjen ndërmend është të kuptuarit e tij për dijen, arsyen dhe fenë.
Maturidiu ishte i pari që shpalosi sistematikisht pikëpamjet e tij mbi teorinë e dijes në historinë e mendimit islam. Vlen të merren parasysh thëniet e mëposhtme të Hysejn Ataj (Hüseyin Atay): “Sipas përcaktimit tim, themeli i teorisë së dijes në historinë e shkencës dhe filozofisë islame është Muhamed b. Muhamed b. Mahmud Ebu Mensur Maturidi (333/944). Kombi turk i ka dhënë botës islame pesë dijetarë dhe filozofë të mëdhenj në mbarë botën: Ebu Hanifen (150/767), Buhariun (256/868), Ebu Xhafer et-Taberiun (310/922), Farabiun (399/950) dhe Maturidiun (333/944). Në shkencën e Kelamit, Maturidiu i kushtoi rëndësi vullnetit njerëzor dhe mësoi teorinë se njerëzit janë përgjegjës për punën dhe mendimin e tyre të lirë. Kur njeriu është i lirë, ai ka dhënë një kontribut të madh në shkencë, që është domosdoshmëri e përgjegjësisë së tij, në teorinë e shkencës dhe në ngritjen e qytetërimit si rezultat i saj. Është mënyra e duhur për të përfituar nga idetë e mendimtarëve të mëdhenj si Maturidiu në drejtim të formimit të dijes dhe zhvillimit të mendimit dhe për të kuptuar më mirë kulturën dhe qytetërimin islam (Atay, “Ebu Mansur Maturidi ve Bilgi Kuramı”, İmam Maturidi ve Maturidilik, ed. S. Kutlu, 174).. Mendojmë se edhe Biruni dhe Ibën Sina duhet të pajtohen me këtë përcaktim të Atait. Nëse do të ndërtohet një qytetërim i ri islam, shtylla teologjike e tij mund të jetë Maturidiu, shtylla filozofike është Farabiu dhe Ibën Sina, dhe shtylla shkencore është Biruni. Edhe fakti që kontributi i këtyre mendjeve vërtet të dalluara në qytetërimin e mëparshëm islam nuk është hulumtuar në mënyrë adekuate është një çështje që do ta bëjë më të lehtë të kuptojmë pse qytetërimi islam zuri vendin e tij në mesin e qytetërimeve të vdekura.
Rrënjët e traditës së mendimit nga ka ardhur Maturidiu i gjejmë në shekullin e parë hixhri. Çështja e “mëkatit të madh” që i lodhte myslimanët në atë kohë, qëndrimet fyese të arabëve ndaj jo kurejshëve dhe jo arabëve të quajtur mevali, presioni i madh i pushtetit emevit, formacionet e reja sociologjike dhe kërkimet e reja në aspektin e mendimi janë pothuajse të pashmangshme. Disa faktorë, si reagimi ndaj autoritetit qendror të kurejshëve, dhimbjet e kalimit nga jeta beduine në jetën e vendosur (urbane) dhe ndryshimi i shpejtë kulturor i kishin përgatitur havarixhët dhe havarixhzmin, të cilët ishin përfaqësues “reaktiv- të kuptuarit fisnor të fesë”. Havarixhët, të cilët e shohin vetëm vendbanimin e tyre si “daru’l-islam” (toka islame), i largojnë lehtësisht nga Islami ata që nuk mendojnë si ata, identifikojnë veprat dhe besimin dhe i akuzojnë ata që bëjnë mëkate të mëdha me politeizëm. Teksa ngushtuan hapësirën e jetesës së myslimanëve, ata dëmtuan edhe harmoninë e Islamit me natyrën me pikëpamjet e tyre që legjitimojnë dhunën. Ndërsa pushteti emevit u përpoq të përballej me rebelimet e havarixhëve, nga ana tjetër, ata mbështetën tendencat që më vonë do të formonin thelbin (doktrinën) e “xhebrijes” për të legjitimuar veprimet e tyre. Këtu, diskutimet për “mëkatin e madh”, diskursi kundër lirisë së emevitëve dhe havarixhëve, përpjekjet e myslimanëve jo arabë të quajtur mevali për të mbajtur jetën si myslimanë, në mënyrë të pashmangshme i shtynë disa njerëz të kërkonin qasje më liridashëse dhe egalitare duke theksuar parimet universale të Islamit. Në këtë drejtim, ata që theksonin dallimin ndërmjet veprave dhe besimit, përkrahnin barazinë në besim dhe pretendonin se ishte e drejtë t’i lihej Allahut gjendja e atyre që bënë një mëkat të madh, këta më vonë filluan të quheshin murxhi.
Siç thekson Hysejin Ataj, kontributi më i rëndësishëm i Maturidiut në mendimin islam shfaqet në pikën e teorisë së tij të dijes, qasjes së tij të bazuar në arsye dhe të kuptuarit e tij të fesë, e cila bazohet në faktin se arsyeja dhe shpallja do të jenë efektive së bashku, dhe se besimi dhe veprimi nuk mund të identifikohen njësoj. Megjithatë, ka një gjë që është më e rëndësishme se të gjitha këto: Maturidiu u përpoq të kuptonte dhe shpjegonte njerëzimin, fenë, ngjarjet dhe dukuritë, bazuar në realitetin njerëzor dhe duke u bazuar në natyrën njerëzore. Dëshmia më e dukshme për këtë është se ai e vendosi diturinë e shqisave në qendër të dijes njerëzore. “Sa i përket atij që përvetëson injorancën, e kundërta e dijes si e tillë, po, kushdo që njeh dikë që mohon diturinë, do ta quante kokëfortë.” (Maturidi, 2002, 10). “Ajo që duhet bërë me një person kaq kokëfortë është t’i nënshtrohet dhimbjeve të forta, siç është amputimi, për të hequr dorë nga kokëfortësia e tij e pakuptimtë. Sepse ne jemi të sigurt se ai është i vetëdijshëm për dijen shqisore, e cila ka statusin e shkencës thelbësore, por ai e vazhdon pretendimin e tij vetëm për hir të kokëfortësisë dhe zorit.” (Maturidi, 2002, 10). Këtu mund të shohim qartë se qëllimi i Maturidiut nuk është t’i mundojë njerëzit, por të kontribuojë në ndërgjegjësimin e tyre për ekzistencën e tyre. Pika e nisjes për Maturidiun është vetëdija për ekzistencën e vet.
__________________________
1. Në kohën e kalifëve abasid, disa dijetarë konservatorë u morën në pyetje dhe disa prej tyre madje edhe u torturuan dhe ky qëndrim i administratës u quajt mihne. Ky fenomen u iniciua nga Ma’mûn, një nga kalifët abasid. (Përkthyesi-H.S).
Prof. dr. Hasan Onat
Përktheu nga gjuha turke: Haki Sahitaj
Dituria islame 393
