4. Dhe kur devetë e shtrenjta të lihen pa bari në fushë

Sipas mendimit të shumicës së dijetarëve, fjala “El Isharu” këtu nënkupton devenë barrsë në muajin e dhjetë deri në kohën e lindjes së saj, pas plotësimit të një viti të plotë. Është veçuar me këtë emërtim, sepse si emërtim është i dashur dhe i shtrenjtë tek arabët, për shkak të vlerës dhe rëndësisë që ka pasur dhe ka deveja në jetën e beduinëve. 
Fjala “Uttilet” nënkupton moskujdesin dhe lënien pas dore të diçkaje, që nënkupton se, me gjithë dashurinë dhe kujdesin e madh që njerëzit shfaqin ndaj devesë, sidomos në muajt e fundit të barrsërisë së saj, ata nga trishtimi i momenteve të Kiametit, nuk do të kenë kohë të merren as me deve dhe as me diçka tjetër, përveçse me vetveten. Në ato momente, njeriu harron jo vetëm devenë, por edhe pasurinë dhe fëmijët e tij, duke shikuar se si të shpëtojë veten. 
Ekziston edhe një mendim tjetër i dijetarëve në lidhje me këtë ajet kuranor, mbase edhe më i përafërti me synimin metaforik të ajetit në fjalë, për shkak të kontekstit të ajeteve paraprake. Sipas tyre, me fjalën “El-Isharu” nuk bëhet fjalë për devetë e shtrenjta barrsa, por në mënyrë alegorike metaforike synohet për retë e qiellit, të cilat në çastet e Kiametit, më nuk derdhin (rigojnë) shi. Këtë mendim, si alternativë të mundshme, e kanë cekur në tefsiret e tyre edhe shumë prej mufesirëve, ndër të cilët edhe: Fahru Rraziu,1 Imam Sheevkaniu2 , Sha’raviu3 dhe Ibn Ashuri.4 Arabët, retë i ngjasojnë edhe me gratë shtatzëna -“havamil”-“me barrë” për shkak se ato bartin ujë në vete.5 Në kontekst të këtij kuptimi, vjen edhe betimi i Allahut në suren “Edh-Dharijat” (ajetet 1-2): “Për erërat që ngrenë dheun dhe e shpërndajnë. Për retë që bartin shiun e rëndë.” 
“Edh-Dharijat” janë erërat që bartin e lëvizin retë, ndërsa “el-hamilati vikra” janë retë që bartin ujin-shiun. Nëse ndjekim logjikën e ajeteve paraprake, del se ajeti bën fjalë pikërisht për retë, dhe jo për devetë, sepse pas fikjes dhe errësimit të Diellit, më nuk ka mundësi as derdhja e shiut nga retë. Ne e dimë se shiu është një proces zinxhiror, i cili nënkupton që energjia dhe nxehtësia e Diellit ndikojnë në oqeane, dete e lumenj, nga të cilët avullohet uji, dhe i cili në formë avulli kondensohet në retë e qiellit, dhe prej aty pastaj erërat i bartin këto re dhe, me lejen e Allahut, bie shiu. Ndërsa tash, në mungesë të nxehtësisë së Diellit, i cili tashmë është errësuar, nuk ka mundësi as uji i oqeaneve të avullohet e të shndërrohet në shi, të cilin do ta bartnin retë, kështu që çdo gjë në proceset natyrore vjen duke vdekur derisa humb funksioni i saj parësor, të cilin e kanë kryer deri në momentin e çrregullimit të këtyre proceseve, gjithnjë me lejen, vullnetin dhe dëshirën e Allahut Fuqiplotë... (Allahu a’lem-Allahu e di më së miri.) 
Në kontekstin e komentimit dhe të kuptuarit bashkëkohor, këtë ajet mund ta kuptojmë edhe në një dimension tjetër metaforik. F.v., njeriu në këtë botë lidhet pas shumë gjërave të vlefshme, si kompaninë e tij tregtare, vetura e shtrenjtë, shtëpia luksoze, pasuria në ar, diamante etj... Ndërkohë, kur të vijnë shenjat e Kiametit të cekura në ajetet paraprake, njeriut më nuk i bie në mend për asgjë tjetër, veçse si ta shpëtojë vetveten nga trishtimi që e ka kapluar, kështu që më nuk i interesojnë as shtëpia, as vetura luksoze dhe as pasuria me të cilën është krenuar më parë... 
Mbase ky është një mësim i madh për të gjithë njerëzit, se ata nuk duhen të lidhen pas gjërave të kësaj bote, me një dashuri e lakmi tej masës së lejuar për to, por zemrat e tyre duhet të lidhen vetëm pas dashurisë ndaj Allahut. Kjo edhe është arsyeja që i Dërguari i Allahut ka thënë: 
“O Zoti im, ma bëj dashurinë ndaj Teje gjënë më të dashur për mua; më bëj që frika ndaj Teje të jetë gjëja më e frikshme tek unë. Nevojat e kësaj bote m’i shkëput (ndërprit) duke m’i zëvendësuar ato me mallin e takimit me Ty. Nëse njerëzit e kësaj bote i qetëson e i bën të ndihen të kënaqur me të mirat e kësaj bote, atëherë më qetëso e më kënaq mua me adhurimin ndaj Teje”. 

5. Dhe kur egërsirat të jenë bashkuar (tubuar). 

Meqenëse konteksti i ajeteve vazhdon ende me tmerret e Ditës së Kataklizmës, edhe ky ajet që flet për tubimin dhe grumbullimin e egërsirave, nënkupton faktin që të gjitha egërsirat, nga tmerri që do të përjetojnë, do të tubohen tok së bashku. Ato, duke parë fikjen dhe errësimin e Diellit, rënien dhe shkatërrimin e yjeve, fluturimin e kodrave dhe pushimin e rënies së shiut, do të frikësohen deri në palcë dhe, instinktivisht, nga ato do të zhduket ndjenja e frikës që kishin pasur më përpara nga njëra-tjetra apo nga njeriu. Nuk do të tremben drenusha prej luanit, as delet prej ujkut, por të gjitha do të bashkohen e të tubohen, në pritje të asaj që do të ndodhë – të shkatërrimit total të gjithësisë dhe vdekjes së çdo qenieje të gjallë. 
Disa nga dijetarët e kanë konsideruar të mundshëm edhe faktin se fjala “hush-shiret”, nënkupton momentet e ringjalljes së tyre (shtazëve), ashtu siç do të ringjallen edhe njerëzit, në mënyrë që secila prej shtazëve të hakmerret ndaj tjetrës, për dhimbjet që i janë shkaktuar në këtë botë, qoftë nga ngrënia, vrasja apo plagosja. 
Në lidhje me këtë, sinjalizon edhe ajeti Kur’anor: “Nuk ka asnjë gjallesë në tokë dhe as shpendë që fluturojnë me dy krahë, që nuk janë të ndara në grupe (të ndryshme), sikurse edhe ju (Zoti i krijoi, i pajisi si juve). Asgjë nuk kemi lënë pas dore nga evidenca. Më në fund tek Zoti i tyre do të tubohen.” - (El-En’am, 38) Ibn Abasi madje thekson se do të ngjallet deri edhe insekti më i vogël....(6) 
Dhe, pasi të marrë secila, me Drejtësinë e Allahut, hakun e vet, atëherë atyre do t’u urdhërohet, - bëhuni baltë-dhé, dhe ato do të zhduken, përveç atyre të cilat dëshiron Allahu t’i përjetësojë në Xhenet, si shpërblim për banorët e tij, si fjala vjen, ndonjë bilbil, kanarinë, pallua, drenushë e të ngjashme, të cilat i bëjnë njerëzit e Xhenetit të ndihen mirë pranë tyre. Megjithatë, mendimi i parë është më i fuqishëm dhe ka mbështetje nga një shumicë më e madhe e dijetarëve, në mesin e të cilëve është edhe Ibn Xherir et-Taberiu, mendim ky që është i përcjellë nga Ubej bin Ka’bi.(7) 

6. Dhe kur detet të vlojnë si zjarr i flakëruar

Njëri prej fenomeneve të fundit që do të ndodhë në tokë para shkatërrimit total të gjithësisë, do të jetë flakrimi i deteve, të cilët, nga nxehtësia e brendshme, do të vlojnë, duke shkatërruar e mbytur çdo shenjë të gjallërisë në fundet e tyre, qofshin nga bimët, nga peshqit ose krijesat e tjera ujore. 
Se si do të ndodhë ky vlim i deteve dhe oqeaneve, nuk na është e njohur, sepse një gjë e tillë është vetëm në Dijen e Allahut, por ne megjithatë mund të imagjinojmë se një gjë e tillë do të ndodhë sipas përcaktimit të Allahut. Se a do të ndodhë kjo nga shpërthimet vullkanike, lëkundjet tektonike të tokës nën oqeane, - nuk është me rëndësi, po e rëndësishme është se detet do të trazohen, do të ndizen flakë si llava e vullkanit. 
Shndërrimi i deteve në zjarr që vlon, do të thotë fundi i kësaj bote, në të cilën jetoi lloji njerëzor, duke shfrytëzuar mirësitë dhe dhuntitë e Krijuesit të tij. Uji tash do të thahet-avullohet, kurse fundet e thella të deteve do të mbushen me pluhurin e kodrave të shkapërderdhura dhe do të barazohen me pjesën tjetër të tokës, duke u shndërruar në një tokë të rrafshët e të sheshtë. 
Sahabiu i ndershëm Ubejj bin Ka’bi, duke komentuar gjashtë ajetet e para të kësaj kaptine, ndër të tjera, thotë: “Gjashtë shenja (fenomene) do të ndodhin para Ditës së Kiametit, përderisa njerëzit do të jenë nëpër tregje duke kryer punët e tyre të përditshme, kur papritmas do të shohin tek para syve të tyre fiket drita e Diellit. Pas errësimit të Diellit, ata do të shohin tek shfaqen yjet në qiell, sikur kandila ndriçues, por shumë shpejt do të befasohen kur do t’i shohin edhe ata tek errësohen njëri pas tjetrit duke u shkatërruar e shkapërderdhur.
Duke qenë të shtangur nga këto dy fenomene që do të ndodhin, do të vërejnë se tashmë rreth tyre kodrat kanë filluar të lëvizin mbi kokat e tyre, duke u përplasur me njëra- tjetrën e duke shkatërruar çdo gjë para vetes. Kjo do t’i frikësojë e lemerisë njerëzit dhe exhinët, të cilët do të nxitojnë tek njëri-tjetri. Do të tubohen në një vend nga kjo llahtari edhe gjallesat e tjera, shtazët, egërsirat, zvarranikët, insektet dhe shpezët. Në këtë zallahi e gjendje të nderë, exhinët do t’u thonë njerëzve: Ne do t’u vijmë me ndonjë lajm, dhe me vrap nxitojnë tek detet-oqeanet, por ata befasohen keq, kur do t’i shohin detet duke vluar nga zjarri i flakruar. Duke vështruar këtë gjendje të papërshkrueshme, shtresat e tokës do të dridhen duke shkaktuar dridhje të tmerrshme, që do të arrijnë deri në hapësirat e qiejve të lartë, e në ato momente do të fryjë një erë e cila do t’i vdesë përnjëherë të gjitha krijesat e gjalla në Tokë.”(8) 
Këto ishin gjashtë fenomenet e mëdha që do të ndodhin në Tokë, para shkatërrimit total të ekzistencës, ndërsa tash, në tetë ajetet në vazhdim, do të shohim pamje të Ditës së Kiametit, pas ringjalljes dhe para hyrjes së njerëzve në Xhenet ose Xhehenem... 

7. Dhe kur shpirtrat të jenë bashkuar. 

Tash jemi në momentet e para të Ditës së Ringjalljes, kur secili shpirt do të bashkohet me trupin e vdekur më parë, dhe të gjithë do të ringjallen siç kanë qenë më parë, trup e shpirt së bashku. 
Në lidhje me kuptimin e këtij ajeti, dijetarët kanë përzgjedhur katër mendime:
Mendimi i parë i pranuar nga shumica dërrmuese e mufesirëve, është ai që përcjell Ikrime, nxënësi i Ibn Abasit, i cili thotë se kuptimi i këtij ajeti është se shpirtrat do të ribashkohen me trupat e tyre të mëparshëm, të shndërruar në pluhur e dhe. Këtë mendim e përkrahin edhe Dahhaku dhe Sha’biu.(9) 
Në përkrahje të këtij mendimi shohim edhe dijetarin më të madh të shekullit XX, Sharaviun, i cili, ndër të tjera, thotë: “Rreth fjalës “nefs”, filozofët, që nga lashtësia nuk kanë arritur të bëjnë një përkufizim të kënaqshëm, në të cilin të flejë zemra, sepse thëniet e tyre se “nefsi” nënkupton vetëm shpirtin, janë joreale dhe pa vend. 
Vetëm Kur’ani famëlartë ka arritur ta përkufizojë saktësisht kuptimin esencial të fjalës “nefs”, i cili nënkupton qartë përzierjen e elementit të shpirtit - “Rruhit” me materien (trupin). Nga kjo kuptojmë se, para se të shkrihen (përzihen) këto dy elemente në mes tyre, nuk ka “nefs” në të, sepse as vetëm shpirti nuk shndërrohet në “nefs”, ashtu siç as vetëm materia nuk nënkupton e vetme “nefsin”. Për këtë arsye, kur Allahu xh.sh. ua merr jetën njerëzve, Ai në lidhje me këtë, në Kur’an thotë: “Allahu i merr shpirtrat kur është momenti i vdekjes së tyre (i vdekjes së trupave të tyre)” – (Ez Zumer, 42). Por a thua ç’kuptim ka fjala “jeteveffa”? Kjo nënkupton ndarjen e shpirtit nga materia (trupi).
Prandaj edhe kuptimi i ajetit: “Dhe kur shpirtrat të jenë bashkuar”, shpjegon qartë se në Ditën e Ringjalljes, pas vdekjes në këtë botë dhe ndarjes së shpirtit nga trupi, këta dy komponentë bashkohen sërish, për t’i dhënë “nefsit” kuptimin e mirëfilltë të tij, që në një mënyrë simbolizon gjallërinë shpirtërore dhe atë materiale.(10) 
Mendimi i dytë, i cili po ashtu pranohet nga shumica e mufesirëve dhe madje konsiderohet si ndër më të saktët, është mendimi i Omerit r.a., i cili ka thënë: “Shpirtrat (njerëzit) do të bashkohen me të ngjashmit e tyre; i miri me të mirin në Xhenet, i ligu (poshtri) me të ligun në zjarrin e Xhehenemit”. Këtë mendim e kanë përkrahur Hasani dhe Katadeja, pas të cilit qëndrojnë edhe mufesirët Ibn Xherir et Taberiu dhe Ibn Kethiri.(11)
Në mbështetje të këtij mendimi, mufesirët kanë sjellë ajete të sures “El-Vakiatu” në të cilat Allahu xh.sh. ka përmendur tri kategori njerëzish, të cilët do të jenë të ndarë në grupe.: “Dhe ju të ndaheni në tri grupe. E ata të djathtët, kush janë ata të djathtët se? Po të majtët, kush janë ata të majtët? Ndërsa të përparmit janë të dalluar (janë në ballë). Ata pra, janë më të afruarit (tek Zoti).” (El-Vakiatu, 7-11). 
Të djathtët dhe të përparmit janë në Xhenet, kurse të majtët janë banorët e zjarrit. 
Pa dyshim që të përparmit e dalluar e të afërt, janë kategoria më e lartë dhe më e privilegjuar e xhenetlinjve, ndërkohë që të djathtët janë po ashtu në Xhenet, por me grada me vlerë të ndryshme. Kurse të majtët janë pabesimtarët, të cilët do të jenë tok me djajtë dhe të ngjashmit e tyre në kufër.(12) 
Mendimi i tretë, i cili po ashtu gjen një mbështetje të gjerë në mesin e dijetarëve, është edhe ai se në Ditën e Ringjalljes, njeriu do të bashkohet me veprat e veta. Dihet se me vdekjen njeriu ndahet nga veprat (amelet), mirëpo me ringjalljen, veprat e tij sërish, qofshin ato të mira apo të liga, do ta bashkëshoqërojnë dhe ato do të jenë shkaktare të hyrjes së tij në Xhenet ose në Xhehenem. 
Ky mendim përputhet plotësisht edhe me disa ajete Kur’anore, që në një mënyrë flasin rreth këtij konteksti, si: “Atëbotë njeriu do të dijë se çka ka ofruar (të mirë ose të keqe).” – (Et-Tekvir, 14) 
dhe: “Ditën kur çdo njeri e gjen pranë vetes atë që veproi mirë ose keq, e për atë të keqe që bëri, do të dëshirojë që në mes tij dhe në mes të asaj të jetë një distancë shumë e madhe (e të mos e shohë).” – (Ali Imran, 30) 
Mbase ky mendim i bashkimit të veprave me njeriun ndërlidhet edhe me njërin nga ajetet vijuese të kësaj sureje, i cili flet për kohën e shpërndarjes së fletushkave në të cilat janë të shënuara veprat e njerëzve. 
Kurse mendimi i katërt i dijetarëve, të cilin e përfaqësojnë Atau dhe Mukatili, është se shpirtrat e myslimanëve nesër në Ahiret do të bashkohen me hyrijat e Xhenetit, kurse shpirtrat e pabesimtarëve dhe idhujtarëve do të bashkohen me shejtanët.(13) 
Nga këto mendime, të cilat në asnjë mënyrë nuk mund të quhen kontradiktore në mes tyre, por vetëm sa plotësojnë njëri-tjetrin, ndonëse vetëm Allahu i Madhërishëm e di të vërtetën e synuar, mund të përfundojmë se në Botën tjetër nuk do të bashkohen vetëm shpirtrat me trupa, por do të bashkohen edhe njerëzit me ata që janë të njëllojtë me ta në vepra. P.sh., të mirët me të mirët, dëshmorët me dëshmorët, pabesimtarët me shejtanët e tyre etj... 
Në lidhje me këtë, Allahu xh.sh. thotë: “Tuboni ata që ishin zullumqarë, shoqërinë e tyre dhe ata që i adhuruan” - (Es-Saffat, 22) 
I Dërguari i Allahut ka thënë: “Në Ditën e Gjykimit do të tubohen të gjithë njerëzit dhe do t’u thuhet: Ai që e ka besuar dikë, le ta pasojë atë (le t’i shkojë pas); ai që e ka besuar Diellin (për zot), do ta pasojë atë; ai që e ka besuar Hënën, do ta pasojë atë; ai që u ka besuar tiranëve (dhe shejtanëve), do t’i pasojë ata”. ( Buhariu (7437) dhe Muslimi (182)
 - vijon – 

___________________
1. Fahru Rraziu “Mefatihul gajbi” vëll.31, f 68. 
2. “Fet’hul Kadiir” vëll.5, f. 385. 
3. Sharaviu pas cekjes së mendimit të parë rreth deveve mbarse në muajin e dhjetë, si mendim të dytë të pranueshëm e cek edhe këtë, se fjala është për retë që nuk lëshojnë shi në prag të Kiametit. Shih më gjerësisht: “Tefsirul Kur’anil Adhim”, f. 126 nga Sharaviu.
4. Ibn Ashuri “Et-Tahriru ve-t-tenviru” vëll. 30 q. 142. 
5. Shih Shevki Dajf, “Suretu-rr-Rrahman ve suver kisar” f. 248-249. Kajro, 1995. 
6. Shih tefsirin e shkurtuar të Ibn Kethirit të quajtur “Tejsirul Alijjil Kebir” , redaktuar dhe përmbledhur nga Muhamed Nesib Er-Rrufai, vëll. 4, f. 484, Rijad, 1989. 
7. Shih tefsirin e Taberiut, vëll 24, f. 128; (redaktuar nga dr. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Turki) Kajro, 2001. 
8. Transmetojnë Ibn Xherir et Taberiu (24/182) dhe Ibn ebi Hatimi; Shih: Ibn Kethiri, “Tefsirul Kur’anil adhim” vëll. 4, f. 611, Kuvajt 1998. 
9. Tefsiri i Meragiut, vëll.30, f.55. 
10. Më gjerësisht shih: “Tefsirul Kur’anil Adhim”, nga Sha’raviu f. 129-130.
11. Ebul Ferexh Muhamed el Xhevzij el Bagdadi “Zadul mesir fi ilm et-tefsir”, vëll.9 f. 39, Bejrut 1984. 
12. Ebu Abdlallah Mustafa el Adevij, “Tefsiru-r-rrebbanijin li umumil mu’minin-Tefsir xhuz’ Amme”, f. 60, Tanta-Egjipt, 1999.(13) “Zadul mesir fi ilmi-t-tefsir” 9/39.

Sabri Bajgora