Hyrje
Deizmi është një koncept filozofiko-teologjik, që ka dalë në pah gjatë periudhës së Iluminizmit në Evropë. Si një qasje ndaj besimit fetar, deizmi mbështet idenë e një Krijuesi të gjithësisë që nuk ndërhyn në çështjet e përditshme të njerëzve. Ky koncept ka pasur një ndikim të konsiderueshëm në mendimin filozofik dhe politik të kohës kur është shfaqur dhe vazhdon të luajë një rol të rëndësishëm në diskutimet moderne mbi religjionin dhe shkencën, duke u konsideruar si një besim alternativ.
Historia dhe zhvillimi i deizmit
Deizmi rrjedh nga fjala latine “deus” që do të thotë “Zot” dhe ka të njëjtin kuptim si teizmi, që vjen nga “theos” që do të thotë “Zot” në greqisht. Megjithatë, me debatet filozofike dhe teologjike që filluan në botën e krishterë nga shekulli i XVI, termi teizëm filloi të përdoret për njerëzit që mbronin besimet ortodokse dhe deizmi për mendimtarët që devijuan nga besimet tradicionale. Një nga përdorimet e para të fjalës deizëm e hasim të Pierre Viret. Viret foli për një grup filozofësh dhe letrarësh që morën emrin deistë për t’u dalluar nga ateistët dhe i akuzoi këta njerëz si ateistë që mohonin Jezu Krishtin dhe doktrinat e krishterimit, megjithëse ata besuan Zotin dhe besuan se Ai e krijoi botën.(1)
Vendi ku deizmi ishte më i përhapur në Evropë ishte Anglia. Lordi Herbert Cherbury, i cili konsiderohet babai i deizmit anglez, besonte në Zot dhe në jetën tjetër, por kishte dyshime serioze për saktësinë e shkrimeve të shenjta, kritikoi ashpër institucionin e klerit dhe gjithashtu argumentoi se arsyeja do të mjaftonte për të kuptuar të vërtetat universale. Kjo qasje ishte pothuajse revolucionare për arsye se për herë të parë në botën perëndimore mund të pretendohej se e vërteta mund të njihej edhe pa ndërmjetësimin e Kishës dhe klerit.
Deizmi lindi në shekullin e XVII dhe XVIII, gjatë periudhës së Iluminizmit, një epokë që vlerësonte arsyen dhe shkencën mbi të ashtuquajturën dogmatizëm fetar. Figura të njohura si Voltaire, John Locke dhe Thomas Paine ishin disa nga mbështetësit kryesorë të deizmit. Në veprat e tyre, ata promovuan idenë se universi është krijuar nga një Krijues i gjithëdijshëm, por ky Krijues nuk ndërhyn në punët e përditshme të njerëzimit.
Parimet kryesore të deizmit
Deizmi ka disa ngjashmëri me teizmin dhe besimet e feve tradicionale si Islami dhe Krishterimi, por gjithashtu ka disa dallime të rëndësishme. Ai mbështetet në disa parime themelore:
Besimi në një Krijues: Deistët pranojnë ekzistencën e një Krijuesi që ka krijuar botën dhe universin, por më pas e ka lënë që ky të funksionojë sipas ligjeve natyrore pa ndërhyrje të mëtejshme. Në këtë kuptim, deizmi e pranon rolin e Zotit si krijues, por nuk ofron një përgjigje të qartë për fillimshmërinë e universit, duke lënë hapësirë për interpretimet e ndryshme në lidhje me krijimin e tij që çdo fe e ka versionin e saj.
Natyralizmi: Deizmi thekson rëndësinë e arsyes dhe shkencës në kuptimin e botës dhe refuzon idenë e ndërhyrjeve hyjnore apo mrekullive. Me fjalë të tjera, Zoti nuk ka një lidhje të vazhdueshme me universin apo me njerëzit. Universi është në lumin e determinizmit pa mundësi shmangieje.
Distancimi nga dogmatizmi: Deistët janë shfaqur si një kundërshtim ndaj religjioneve të organizuara dhe dogmave të tyre, duke promovuar një qasje më personale dhe racionale ndaj besimit. Deizmi duhet të kuptohet në kontekstin e përplasjeve me krishterimin që ishte aplikuar në mesjetë.
Deizmi dhe kritika e religjioneve tradicionale
Deistët kanë shprehur kritika ndaj religjioneve dhe feve, veçanërisht në lidhje me dogmat dhe ritualet e tyre. Ata kanë sfiduar autoritetin e shkrimeve të shenjta dhe pretendimet për ndërhyrje hyjnore, duke pro movuar një qasje më racionale dhe skeptike ndaj këtyre temave. Polemikat mes deistëve dhe teologëve tradicionalë kanë qenë të shumta dhe të thella, duke pasqyruar tensionin e vazhdueshëm mes arsyes dhe besimit.
Deizmi beson në një Zot që fillimisht e krijoi botën, por më pas nuk ndërhyn më në të.(2) Zoti e ka krijuar universin në mënyrë të përsosur. Në univers mbizotërojnë ligjet natyrore të vendosura nga Zoti. Zoti nuk ndërhyn në këto ligje natyrore që Ai vetë i ka vendosur. Nëse Zoti do të ndërhynte në këto ligje të vendosura prej Tij, atëherë kjo do të nënkuptonte që universi dhe ligjet që mbizotërojnë në të nuk janë krijuar në mënyrë të përsosur.(3) Mirëpo të mendosh se rendi dhe rregulli i mrekullueshëm që shohim me admirim në univers është i shkëputur nga Allahu dhe i pavarur prej Tij, është një mospërputhje e rëndë. Sepse është e pamundur që ky rend të vazhdojë vetvetiu pa mbështetjen e një qenieje që ka dituri, vullnet dhe fuqi. Pa dyshim, qenia që ka diturinë absolute, vullnetin dhe fuqinë që e ka vendosur këtë rend, është Allahu. Zoti është i pa të meta dhe i përkryer, mirëpo ky univers nuk është i tillë dhe s’mundet të vazhdojë ekzistencën duke qenë jo i përsosur. Nëse ne e mohojmë raportin ndërmjet Zotit dhe universit ne e kemi definuar Zotin si të pa aftë për të menaxhuar me atë qe është jo e përsosur sado që deistet pretendojnë që ky univers është i pa të meta.
Zoti, përveç me universin ka raport dhe mirëmban edhe jetën e krijesave të tjera edhe pse ne mund të mos e kuptojmë këtë raport me mendje nëse nuk mbështetet më shpallje. Sipas fesë islame, asgjë në univers nuk është krijuar pa kuptim, pa urtësi dhe pa qëllim. Ajetet si: “Vallë, a mendon njeriu se do të mbetet pa përgjegjshmëri?” (Kijame, 36), i rikujtojnë njeriut se ai nuk është lënë kurrë i papërgjegjshëm dhe se ai ka një qëllim në krijimin e tij. Ky qëllim mund të shprehet si njohja dhe besimi në Krijuesin e tij, Zotin, dhe të jetuarit e një jete morale dhe të virtytshme. Për të realizuar këtë qëllim, mbështetja e njeriut nga Zoti me shpallje (vahjit) pasi i ka dhënë mendjen është krejtësisht e arsyeshme dhe një shprehje e mëshirës dhe mirësisë së Tij. Refuzimi i deistëve për t’u kthyer te Kurani dhe mospranimi i këtyre të vërtetave hyjnore tregon se ata nuk e kanë kuptuar plotësisht qëllimin e krijimit të njeriut.(4)
Sipas deizmit, njeriu nuk ka ndonjë përgjegjësi që buron nga Zoti, sepse Zoti nuk kërkon diçka të palogjikshme nga njeriu. Zoti, në natyrën e Tij, është i lumtur dhe i dashur ndaj mirësisë. Ai nuk ndjen nevojën të kërkojë diçka që e bën të lumtur dhe të kënaqur nga krijesat e Tij. Gjërat që njerëzit bëjnë për të lumturuar Zotin nuk e rrisin ose pakësojnë lumturinë e Tij. Pra me një fjalë Zoti nuk preokupohet me veprimet e njerëzve dhe me ibadetet e tyre. Njeriu sipas deistëve duhet të veprojë sipas mendjes së tij dhe jo sipas kërkesave të ndonjë feje të caktuar.
Sipas deistëve, për të gjithë njerëzit ekziston vetëm një fe, dhe ajo është deizmi. Përcaktuesi dhe rregulluesi i vetëm i kësaj feje është arsyeja. Fillimisht, feja e vetme dhe e përbashkët e të gjithë njerëzve ishte deizmi, por më vonë, njerëzit kanë shpikur fe të tjera për të sunduar mbi të tjerët dhe për t’i mbajtur nën kontroll. Sipas deistëve, të gjitha fetë janë shpikje të njerëzve. Madje, sipas tyre, nëse ekzistonte dikush si Ademi, ai duhej të ishte krijuar si deist. Mosmarrëveshjet mes njerëzve burojnë nga shtesat që kanë bërë në këtë fe natyrore të besimit në një Zot të vetëm. Nëse do të shfaqej përsëri një fe universale, kjo nuk do të ishte një fe e re. Njerëzit do të ktheheshin tek ajo që kanë besuar fillimisht dhe do të bashkoheshin nën ombrellën e deizmit.
Në kundërshtim me pretendimet e deistëve, koncepti i fesë universale dhe te natyrshmes në fakt i përket Islamit. Lidhur me këtë temë, mund të citojmë ajetet e mëposhtme: “Feja e pranueshme tek Allahu është Islami.” (Ali Imran, 19); “E kush kërkon fe tjetër përveç fesë islame, atij kurrsesi nuk do t’i pranohet dhe ai në botën tjetër është nga të dëshpëruarit.” (Ali Imran, 85).
Kritikat ndaj deizmit
Deizmi ka qenë subjekt i kritikave të shumta. Teologët tradicionalë e kanë sfiduar këtë filozofi, duke theksuar se ajo zvogëlon rolin e Zotit dhe ndërhyrjes hyjnore në jetën e përditshme. Ata gjithashtu kanë kun dërshtuar idenë se arsyeja dhe shkenca janë të mjaft u eshme për të kuptuar të gjitha aspektet e ekzistencës njerëzore. Kjo jo për faktin që ne ende nuk e kemi të zhvilluar sa duhet shkencën, por që arsyeja njerëzore është e paaftë ta bëjë këtë. Disa filozofë e kanë kritikuar deizmin për hapjen e shumë çështjeve të cilave nuk ka mund t’u jap përgjigje dhe për kufizimin e mundësive të njeriut për të gjetur kuptim dhe qëllim e tij në jetë.
Deizmi si koncept filozofiko-teologjik ka luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e mendimit modern. Duke promovuar një qasje racionale dhe shkencore ndaj besimit, deizmi ka sfiduar dogmatizmin dhe ka ndihmuar në formimin e shoqërive sekulare. Megjithatë, ai nuk ka mbetur pa kritika, dhe debati mbi rolin e arsyes dhe besimit vazhdon të jetë i rëndësishëm në mendimin bashkëkohor. Deizmi mbetet një temë e pasur për studim dhe reflektim në fushën e filozofisë dhe teologjisë.(5)
Ndër idetë më të rëndësishme të theksuara ishin: përpjekja për racionalizim deri në mohimin e mrekullive, dyshime serioze për vërtetësinë e shkrimeve të shenjta, mohimi i autoritetit shpirtëror të klerikëve dhe pretendimi se arsyeja mund të arrijë tek ideja e Zotit, të vërtetojë ekzistencën e tij dhe të vendosë rregulla morale që çojnë në shpëtim. Ndërkohë, deistët hodhën idenë se themeli i besimit duhet të jetë arsyeja dhe jo shkrimet e shenjta që kanë kaluar përmes falsifikimeve historike dhe hodhën poshtë hierarkinë e klerikëve që pretendojnë të kenë të drejtën për të interpretuar këto shkrime, duke argumentuar se arsyeja është një standard universal i përbashkët për të gjithë. Shumë nga deklaratat e deizmit janë ndërtuar mbi kritikat ndaj besimtarëve dhe feve ekzistuese, apo më mirë të themi ndaj krishterimit. Ndërsa në anën tjetër, vetë deizmi nuk ka qenë i suksesshëm në shpjegimin dhe bazimin e këtyre problemeve. Madje, për shumë çështje nuk ka ofruar asnjë rrugëdalje. Deizmi është një tendencë e mohimit të fesë duke besuar Zotin, duke e liruar njeriun nga të gjitha kufizimet, të cilat kanë bazë hyjnore.
Deistët gjithashtu, duke u nisur nga ideja se te njeriu ekziston një ndjenjë natyrore fetare e cila është natyrshmëri e tij, kanë rënë në iluzionin se Zoti nuk ka dërguar asnjë shpallje. Megjithatë, Kurani i shenjtë thotë se njeriu, nëse përdor arsyen dhe vëzhgon botën e tij të brendshme dhe universin, do të kuptojë se shpallja është vetë e vërteta. Kjo është shprehur qartë në Kuran: “Ne do t’u tregojmë atyre shenjat Tona në hapësirat tokësore e qiellore, si dhe në vetvete, derisa t’u bëhet plotësisht e qartë se ai (Kurani) është e vërteta. Vallë, a nuk të mjafton ty që, Zoti yt është Dëshmues i çdo gjëje?!” (Fusilet, 53).
Konkluzione
Deizmi siç e pamë edhe me lartë është një besim që pretendon në një Krijues duke mohuar në çdo mënyrë mundësinë që ky Zot krijues të kërkojë përgjegjësi nga krijesat të cilat i ka krijuar. Pra deizmi sikur e shfrytëzon Zotin për një histori rreth krijimit të universit dhe pastaj e largon konceptin e Zotit nga jeta e vet e përditshme. Jemi përballë një mendësie ku pretendon që njeriu përballet me një determinizëm fatal dhe brenda kësaj nuk ka vend për Zotin dhe detyrimet e mundshme qe dalin nga Ai. Sipas deistëve, njeriut i mjafton të besojë Zotin si krijues dhe se ai ekziston mirëpo feja, shpallja, pejgamberët, mrekullitë etj., janë në kundërshtim me arsyen njerëzore dhe si të tilla nuk duhet të zënë vend në diskursin intelektual të njerëzve. Të jesh intelektual do të thotë t’i marrësh mbi supe përgjegjësitë e asaj ide të cilën ti e kultivon dhe e mbron. Me pak fjalë deizmi është një fe, Zoti i të cilës është produkt i mendjes dhe arsyes dhe ku ky Zot s’ka asnjë raport me krijesat e tij të cilat nuk mbajnë asnjë përgjegjësi për besimin e tyre.
__________________________
1. Hüsameddin Erdem, “Deizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/109.
2. Leslie Stevenson, “Deism”, Eighteen Takes on God, 53-58 (Oxford University Press, 2019), f. 53.
3. Bozkurt, Mustafa, and Mehmet Kuyucu. “Tanrı-İnsan İlişkisi Bağlamında Deizm’in Temel İddialarının Eleştirisi.” Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11.2: 441-469.
4. Bozkurt, Mustafa, and Mehmet Kuyucu. f.448
5. Hüsameddin Erdem, “Deizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/109
Mr. Adnan Shala
Dituria Islame 406
