Shkolla juridike hanefite është një shkollë e ndërtuar mbi parimin e konsultimit dhe pranimit të mendimit nga
tjetri. Nuk është një shkollë e bazuar vetëm në opinionin e themeluesit ku ai dikton gjithçka, ndërsa të tjerët shihen vetëm si spektatorë, por është një shkollë e ndërtuar mbi një komunikim dhe debat të shëndoshë ndërmjet pjesëmarrësve, ku secili kontribuonte në mënyrën e vet. Asnjëri nuk ndihej inferiorë e as i anashkaluar, prandaj edhe opinionet ishin të analizuara deri në detajet më të imta.

Ambient i dijes

Qyteti i Kufës dallonte nga qytetet e tjera. Në të mbaheshin ligjërata e mësime të panumërta. Kufeja ishte shndërruar në një qendër të dijes ku mbaheshin qindra aktivitete të ndryshme. Vetëm në njërën xhami të saj mbaheshin disa tubime të dijes në të njëjtën kohë, ku dijetarët e fushave të ndryshme ishin pozicionuar nëpër vende të ndryshme të xhamisë dhe nxënësit e tyre e dinin vendin se ku të rreshtoheshin. Çdo fis kishte një xhami që faleshin 5 kohët e namazit dhe mbaheshin ligjërata e predikime. 14 fiset e Kufës kishin 14 xhami dhe ishte një garë sfiduese që synonte ta shtonte edhe më tej interesimin e jashtëzakonshëm për nxënien e dijes dhe përhapjen e saj. Me fjalë të tjera ishte një ambient ku dija lulëzonte dhe komunikimi ishte i hapur për të gjithë.
Në këto rrethana të favorshme për dijen dhe në këtë ambient impozant, lindi dhe u rrit Ebu Hanife, i cili njihet si themelues i shkollës hanefite, shkollë e cila nuk veçohet vetëm në bazë të emrit dhe mendimeve të tij, por edhe në bazë të nxënësve të tij, të cilët patën rol të rëndësishëm në hartimin dhe shpërndarjen e ideve dhe opinioneve të mësuesit të tyre, pa përjashtuar as opinionet e tyre dhe nxënësve të tjerë, e që të gjitha kanë e përbëjnë një mozaik opinionesh e mendimesh.

Komunikimi dhe debati i përbashkët

Se kjo shkollë dallon nga shkollat e tjera, nuk ka dyshim. Në shkollën malikite, dallimi ndërmjet Malikut dhe nxënësve të tij ishte bukur i madh dhe kjo ndoshta edhe ndikoi që brenda asaj shkolle të shihet si figurë e pakontestueshme dhe nuk ishte e lehtë që imamin e vendit të hixhretit-Medinës ta kundërshtonin edhe në mendime e opinione. Edhe te shafitë dhe te hanbelitë nuk kishte ndonjë dallim të madh, ku i pari ishte figurë e shquar në jurisprudencën islame dhe bazat e saj, gjersa i dyti ishte më tepër i njohur në hadithet e të Dërguarit të Allahut. Te këto shkollat e tjera, mësimi dhe ambientet e dijes ishin klasik, ku mësuesi flet e nxënësit dëgjonin e mësonin. Nuk themi se nuk kishte debate e konsultime, ato ekzistonin, por jo në masë të madhe, ngase dallimi mes tyre dhe nxënësve të tyre ishte bukur i theksuar dhe kjo ndikonte në pozicionimin e fuqishëm të mendimeve dhe opinioneve të tyre. Për dallim prej tyre, nxënësit si Ebu Jusufi, Muhamedi, Zuferi, thuajse ishin gati të njëjtës kategori me themeluesit e shkollave të tjera, prandaj edhe kishte një tjetër diskurs që frymonte në shkollën hanefite, shto kësaj edhe faktin se Ebu Hanife kishte një qasje krejtësisht tjetër. Mësimet e tij ishin një ndërveprim mes tij dhe atyre që ndiqnin mësimet e tij. Metoda e tij përfshinte të gjithë, pa dallim, ndonëse krejtësisht e natyrshme që disa shquheshin nga të tjerët. Ai shtronte çështjen, hapte diskutimin mes tij dhe nxënësve të tij, me pas zhvilloheshin konsulta që ishin të mëdha, madje edhe me ditë, dhe kjo qasje e komunikimit të përbashkët, pa cenuar dhe penguar mendimin e tjetrit, ishte një lloj interaktivi që ua lejonte të gjithëve kontributin personal dhe pjesëmarrjen e barabartë në debatin rreth çështjes në fjalë.
Kjo padyshim që ishte një risi e kohës, ku rëndësi të posaçme i jepej konsultimit dhe komunikimit të brendshëm, ku secilit i jepet kohë e hapësirë për të thënë mendimin e tij dhe pastaj për ta argumentuar e mbrojtur atë. Thjesht mësuesi apo lideri bën hapjen e një trajtese të caktuar, ku nxënësit i drejton drejt një kërkimi të pavarur, por që në fund ai e ka fjalën kryesore. Kjo qasje krijonte komunikim me njëri-tjetrin, afërsi mes tyre, shpërfaqte pikëpamje të ndryshme, zhvillonte aftësitë e të menduarit dhe mbi të gjitha sillte një dekret përfundimtar të shoshitur nga të gjitha këndet e mundshme dhe të mirë argumentuar.
Në lidhje me këtë çështje autori i mirënjohur, el-Mekij, shprehet: “Ebu Hanife, doktrinën e tij e bëri konsultim ndërmjet të gjithë të pranishmëve, ku nuk e shihte përpjekjen (ixhtihadin) e tij pa prezencën edhe të përpjekjes të tyre (nxënësve)... ai i parashtronte çështjet (meseletë) para tyre, secilën veç e veç, më pas dëgjonte mendimet e tyre, por edhe ai e thoshte mendimin e tij. Ai debatonte me ta rreth atyre meseleve, nganjëherë edhe me muaj, derisa të bëhej e qartë njëri prej atyre mendimeve që ishte më i arsyeshmi, vetëm atëherë Ebu Jusufi i regjistronte të gjitha.”(1) Kjo formë apo metodologji, padyshim që ishte më e drejtë, më reale dhe më e afërt me të vërtetën. Në anën tjetër, një metodë e tillë qetësonte zemrat dhe në fund secili bindej se është përzgjedhur mendimi më i mirë i mundshëm, pasi që meseleja është analizuar deri në detajet më të vogla dhe realisht është përzgjedhur mendimi më i
mirë i mundshëm, pasi që çështja është analizuar nga një grup ekspertësh që i takonin grupit të muxhtehidëve në fushat e tyre përkatëse.
Për këtë konsultim e debat që zhvillohej te kjo plejadë, më së miri tregon Esed ibën Furati, i cili thotë: “Më ka thënë Esed ibën Amri: “Ata (nxënësit e Ebu Hanifes) nuk pajtoheshin me të në përgjigjen rreth ndonjë çështjeje, ku secili vinte me ndonjë përgjigje, e pastaj ato përfundonin tek imami dhe e pyesnin atë, e përgjigja nuk mungonte prej tij. Shpeshherë rreth një çështje diskutonin tre ditë, e më pas e shënonin në divan.”(2)
Ebu Hanife nuk i detyronte nxënësit e tij ta pranojnë vetëm mendimin e tij, përkundrazi ai i nxiste ata që të japin mendimet e tyre personale dhe ta kuptojnë çështjen. I nxiste ata që të mendojnë, hulumtojnë dhe ta japin mendimin e tyre se si e shohin çështjen në fjalë. Vetëm në fund, pas një diskutimi të gjatë, vinte përgjigja vendimtare. Madje, Ebu Jusufi në disa raste e kishte përshkruar klimën e konsultimit, debatit dhe mendimit ndryshe, saqë nganjëherë ata polemizonin me javë e ndoshta edhe një muaj vetëm për një çështje të caktuar. Nuk nguteshin sa për ta përfunduar një çështje dhe për t’i dhënë epilog të caktuar, por mbi të gjitha e analizonin nga të gjitha këndet.

Pluralizëm mendimesh

Kjo qasje e Ebu Hanifes ndryshonte prej dijetarëve të tjerë, si në Kufe ashtu edhe jashtë saj. Kishte shumë të ditur, por që mësimet e tyre nuk patën shumë jehonë, për shkak se ata nuk lanë nxënës të zellshëm që i bartin dhe transmetojnë opinionet e tyre. Lejth ibën Sa’di ishte i rangut të Malikut, por nxënësit e tij nuk e morën seriozisht fikhun e tij për ta bartur te të tjerët. Madje Shafiu e llogarit Lejthin më të ditur në fikh se sa vetë Malikun, ai thotë: “Lejthi ishte më fekih se Maliku, mirëpo nxënësit e tij nuk e bartën fikhun e tij.”
I tillë ishte edhe Taberiu që kishte shkollë në fikh, por që mësimet e tij në fikh nuk patën jehonë dhe nuk u bartën te të tjerët.
Ebu Hanife ishte shumë i afërt me nxënësit e tij. Nuk luante rolin e një dijetari që mburrej me dijen e tij e as që i nënçmonte kur ata bënin gabime. Thuajse nuk kishte lënë barrierë mes tij dhe tyre. Ata e ndienin veten të lirë të debatonin, madje edhe ta kundërshtonin imamin e tyre. Librat e kësaj shkolle janë të mbushura me mendime e opinione ku jo rrallëherë ata (njëri apo më shumë) nuk pajtohen me opinionet e mësuesit të tyre. Ato opinione, edhe të kundërta mes vete, ishin edhe në të gjallë të mësuesit të tyre. Ato mbetën të regjistruara, sepse imami i tyre e donte këtë. Donte që tërë mendimet të regjistroheshin, por mbi të gjitha mendimi më i argumentuar dhe më i pranuar nga të gjithë, të shënohej në fund si mendim zyrtar. Ajo që ngadhënjente ishte argumenti, e jo kush e thoshte atë. Kishte një pluralizëm në të menduar dhe mendimi ndryshe ekzistonte në atë rreth të famshëm që kishte qindra nxënës, ku në mesin e tyre ishin 40 muxhtehidë,(3) e prej tyre Ebu Jusufi, Muhamedi e Zuferi, ku këta të fundit ishin në një rang më të lartë të dijes e njohjes.
Imam Ebu Hanife i jepte rëndësi të madhe debatit dhe mendimit ndryshe, saqë raportohet se kur nuk prezantonte Afijeh-nxënës i tij, dhe shqyrtoheshin meseletë e caktuara, Ebu Hanife vetëm shqyrtonte meseletë me nxënësit e tjerë, por nuk pranonte t’i shënonte ato si mesele të përfunduara, para se Afijeh ibën Jezidi ta jepte edhe mendimin e tij personal.(4) Kjo tregon më së miri për klimën e studimit dhe debatit që kishte kjo shkollë juridike, ndonëse Ebu Hanife ishte një rang më lartë se Afijeh apo Ebu Jusufi, megjithatë ai gjithnjë priste opinionet e tyre. Në këtë pikë, Ebu Hanife me zgjuarsinë e tij kishte vërejtur nuancat e nxënësve, ku disa kishin aftësi të jashtëzakonshme në çështjet e fikhut, e disa të tjerë në ato të hadithit, përderisa dikush kishte talent të madh në të kuptuarit e thellë të gjuhës, andaj kur analizohej e debatohej rreth një çështje të caktuar, ai pyeste secilin nga fusha e tij për të ardhur deri te një version përfundimtar që ishte i pranuar për të gjithë. E nganjëherë kur çështja kishte të bënte me aspektin gjuhësor, zgjidhte ata që dalloheshin në gjuhë, e nuk i rëndonte të tjerët!
I tillë ishte debati, dhe në këtë formë bëheshin analizat në mes dijetarëve të shkollës hanefite. Nuk dilnin fetva e opinione të pa kontrolluara e të pa analizuara. Madje nuk kishte verdikte qesharake çfarë shohim ne në kohën aktuale, me gjithë përparimin dhe avancimin e teknologjisë. Thënë shkurt ishte një shkollë në vete që nuk kishte të ngjashme me të, që kishte krijuar një ambient të fuqishëm ku prezantuesit shfaqnin dijen e përkushtimin, jo famën e arrogancën.

Dobitë dhe përfitimet nga konsultimi dhe komunikimi

Ky konsultim e komunikim i hapur përveç që e begatonte ambientin dhe harmoninë e pjesëmarrësve, zbulonte edhe dijen, largpamësinë dhe të kuptuarit e shpejtë të tyre. Përveç kësaj, pjesëmarrësit dalloheshin edhe në njohuritë që i posedonin dhe dallimin mes tyre në njohuritë për shkencat e ndryshme. Kishte prej tyre që kishin shumë prirje në fikh, përderisa disa të tjerë shquheshin më tepër në hadith. Dikush kishte aftësi të jashtëzakonshme në analogji dhe krahasim. Dikush i analizonte tekstet profetike edhe nga aspekti i gjuhës, ngase zotëronte njohuri të mëdha në gjuhë.
Tërë këto elemente kur bëhen bashkë janë një tregues i qartë se vendimet që merreshin, nuk ishin aty për aty, por ishin konsulta e debate të mëdha, ku çështjet analizoheshin tejmase. Edhe nëse dikush jepte mendim të gabuar, tjetri e përmirësonte. Konsultat, debatet dhe analizat e gjata, krijonin një klimë të jashtëzakonshme, ngase secili mendim analizohej, sikurse edhe argumentet. Për këtë arsye, në çështje të ndërlikuara, debatet dhe konsultimet zgjatnin me javë, derisa shtereshin të gjitha argumentet, dhe vetëm atëherë konfirmohej mendimi i përzgjedhur, duke përmendur të gjitha argumentet, pa lënë anash as mendimet e tjera.
Komunikimi dhe konsultimi i përbashkët është më i qëlluar se sa mendimi i një individi që mbyllet në mendime dhe nuk respekton mendimin tjetër. Madje, konsultimi është urdhër i Allahut dhe traditë e të Dërguarit të Allahut. Në Kuran shumë qartë precizohet: “… dhe konsultohu me ta për çështje të ndryshme. Kur të vendosësh për diçka, mbështetu tek Allahu. Vërtet, Allahu i do ata që mbështeten tek Ai.” (Ali Imran, 159). Përveç kësaj, Kurani përderisa përmend cilësitë e mira të besimtarëve, citon edhe konsultimin e përbashkët: “…ata që i përgjigjen thirrjes së Zotit të tyre dhe e falin namazin rregullisht dhe ata që konsultohen mes vete për punë të përbashkëta, e nga ajo që Ne ua japim ata e shpërndajnë.” (Shura, 38).
I Dërguari i Allahut ishte shembull në konsultim e komunikim me shokët dhe familjen e tij, aq sa kur e përshkruan Ebu Hurejre, thotë se: “Nuk kam parë dikë që të konsultohet me shokët e tij më shumë se i Dërguari i Zotit.”(5)
Ai përgjatë jetës dhe misionit të tij, në çështjet për të cilat nuk kishte zbritur shpallja, ai mblidhte shokët e tij dhe komunikonin mes vete e konsultoheshin gjerë e gjatë, në mënyrë që të arrijnë deri te një mendim më i mirë dhe më i favorshëm.
Në çështjet e tilla, ai nuk insistonte që të merrej për bazë vetëm mendimi i tij, e të refuzohej mendimi i shumicës. Në betejën e Uhudit, ai konsultoi shokët e tij se a të qëndronin në Medine dhe t’i prisnin armiqtë aty, apo të dilnin jashtë Medinës? Shumica i sugjeruan që të dilnin jashtë Medinës, e të mos qëndronin brenda qytetit. Ai mori mendimin e shumicës, - edhe pse vetë mendonte se të qëndruarit brenda qytetit është më mirë, - dhe dolën jashtë qytetit, derisa mbërritën në Uhud. Aty u pozicionuan dhe aty ndodhi beteja e njohur. Me fjalë të tjera, i Dërguari i Allahut përzgjodhi mendimin e shumicës, ndonëse personalisht kishte mendim ndryshe.
Këtë metodologji e ndoqi gjatë gjithë jetës së tij. Ai edhe para betejës së Uhudit, u konsultua me disa prej shokëve të tij të përzgjedhur se çfarë të vepronte me të zënit rob nga armiqtë e tij. Ai u konsultua edhe në betejat tjera dhe edhe në shumë çështje tjera ku nuk kishte shpallje. Kjo tregon më së miri se ai nuk ishte autokrat, por analizonte situatën, merrte mendime të ndryshme dhe vepronte në bazë të atyre që vlerësoheshin si më të sakta.
Ajo që vlen të përmendet është fakti se në konsultimet dhe komunikimet e debatet e të Dërguarit të Allahut me shokët e tij, i Dërguari i Allahut përdorte strategji të ndryshme, ku nganjëherë i konsultonte të gjithë, siç ishte rasti në Uhud, por theksi ishte më tepër te medinasit, ngase ishin vendas dhe e dinin më tepër dhe më mirë për vendin e tyre. Herëve të tjera, ai i konsultonte vetëm disa prej tyre që ishin më të shquar, më besnikë dhe më të njohur, siç veproi me të zënit rob në betejën e Bedrit, ku ai konsultoi Ebu Bekrin dhe Omerin, ngase këta dy ishin nga Meka dhe të zënit rob ishin po ashtu nga Meka. E, në rastin e shpifjes ndaj Aishes, ai konsultoi Aliun dhe Usame ibën Zejdin, ngase çështja ishte tepër personale dhe familjare, ndaj edhe konsultimi ishte bërë me ata që i konsideronte si pjesë të familjes së tij, ngase Aliu ishte djali i xhaxhait të tij, ndërsa Usameja ishte i biri i Zejdit, i cili ishte rritur në familjen e të Dërguarit të Allahut!
Konsultat, debatet dhe analizat që bëhen me të tjerët, janë dëshmi se vendimet që dalin prej tyre janë më të favorshme, më të drejta dhe kanë për qëllim që t’i largojnë dyshimet e paragjykimet, që shpeshherë na trazojnë në jetën e përditshme. Prandaj, konsultimi dhe debatet, sado që mendohet se humbet kohë, janë në të mirë dhe prodhojnë rezultate konkrete.
Konsultimi dhe analizat e përbashkëta inkurajojnë individët që ta ndiejnë vetën se janë të rëndësishëm, se i përkasin atij grupi dhe në vete bartin një ndjenjë përgjegjësie ndaj çështjeve që preokupohet shoqëria.
Përveç kësaj, një klimë e tillë debatuese e konsultuese përafron mendimet dhe qasjet e tyre të ndryshme, kombinon përpjekjet e secilit, ndan përgjegjësitë dhe shfrytëzon energjinë e duhur për të arritur deri te një epilog i synuar. Shto kësaj edhe harmoninë në grup, bashkimin e zemrave, respektin maksimal të ndërsjellë dhe krijimin e një uniteti të pandarë.

Përfundim

Të pafuqishme ishin fjalët tona për ta përshkruar debatin dhe konsultat e shumë viteve që bëheshin ndërmjet dijetarëve të shkollës hanefite, në mënyrë që të elaboroheshin tërë ato mesele dhe t’i jepej epilog secilës prej tyre, e që ne sot t’i kemi të gatshme. Gumëzhinte xhamia dhe zërat ishin të lartë, por në fund kur vinte epilogu të gjithë pajtoheshin dhe një heshtje i kaplonte të gjithë. E tillë ishte shkolla juridike hanefite që meseletë i shtjellonte deri në detajet më të vogla, duke mos u lënë vend e hapësirë kritikave të të tjerëve. Edhe pse në dekadat e fundit është sulmuar tejmase, por kritikat dhe sulmet e tyre ishin (dhe janë) plotësisht të kota, qëllimkëqija dhe nuk mund ta dëmtojnë madhështinë e kësaj shkolle dhe nuk mund as ta pluhurosin atë plejadë dijetarësh që zbërthyen meseletë dhe shpjeguan në formë brilante.
Funksionimi i të gjithëve për një, krijoi një ambient të përshtatshëm, ku secili jepte mundin e tij maksimal të shprehur brenda një opinioni, që më pas pasonte një diskutim mes pjesëmarrësve dhe analizë e thuktë që krijonte një opinion zyrtar, të fuqishëm e argumentues.
Vetëm kështu të bashkuar e të koordinuar mes vete, duke pranuar mendimin e njëri-tjetrit, dhe duke bashkëpunuar mes vete, mbetën shembull për çdo lëvdatë dhe arritën atë që pakkush e arriti pas tyre.


____________________________
1. Muhamed Zahid el-Kevtherij, Husnu-t tekadi fi sireti-l imam Ebu Jusuf el-kadi, (el-Mektebeh el-Ezherijeh lit-turath, Kairo), f.13.
2. Muhamed Zahid Kevtherij, Fikhu Ehlul Iraki ve Hadithuhum, (el- Mektebetu Ezherijetu lit-turath, Kairo), f.55.
3. Mustafa Sibai, Es-sunetu ve mekanetuha fit-teshriil Islamij, (darul verrak, Damask), f.164.
4. Sajmerij, Ahbar Ebi Hanife ve ashabuhu, (bot.III-të, 1985, Alemul Kutub, Bejrut), f.149.
5. Tirmidhiu në Sunen, nr. 1714.