Hyrje

Liria e religjionit (fesë) apo e bindjes konsiderohet e drejtë bazë dhe themelore e të drejtave, lirive dhe bindjeve njerëzore. Deri te universalizimi i kësaj të drejte erdhi përgjatë procesit të universalizimit të idesë së të drejtave dhe lirive njerëzore dhe kodifikimit të saj në aktet përkatëse juridike të shteteve dhe vendeve të shumta. Në këtë proces me rëndësi është përvoja historike e Evropës dhe Perëndimit në përgjithësi. Liria e religjionit apo e bindjes në këtë rrafsh ka kaluar rrugë të mundimshme: prej imponimit të religjionit zyrtar të tjerëve, deri te durimi (tolerimi) i tjetrit dhe në fund deri te ideja përfundimtare e lirisë së religjionit, duke cekur se këtyre lirive i janë shtuar edhe pikëpamja e lirive të tjera të bindjeve joreligjioze.[1]


Joliria religjioze

Evropa kaloi nëpër faza të ndryshme të lirisë politike e religjioze. Në fazën më të hershme të Evropës kristiane e gjejmë idenë e autoritetit të integruar politikë dhe religjioz dhe imponimit të një religjioni për religjion zyrtar të shtetit. Sipas këtij qëndrimi të gjithë qytetarët e shtetit kanë qenë të obliguar ta ndjekin një fe dhe ritualet e saj, sepse ajo është e dhënë nga Zoti dhe nuk mund të ketë alternativë. Alternativë pos fesë zyrtare nuk kishte as për besimtarët e feve të tjera. Ky sistem u vendos në Perandorinë Romake në vitin 394-395, kur perandori Graciani (375-383) në perëndim dhe Teodosie (379-394) në Lindje e proklamuan kristianizmin për fe të vetme të privilegjuar në Perandori.[2] Këtij akti i parapriu edhe pranimi i kristianizmit në vitin 313 për fe të barabartë me fetë e tjera në Perandori nga ana e mbretit Konstantin.[3] Në këtë mënyrë, kristianizmi nga feja e përndjekur dhe e anatemuar që ishte në tre shekujt e parë, tash u bë feja e vetme zyrtare dhe me privilegje të caktuara.
Mirëpo, rrethanat e reja imponuan edhe raporte të reja. Si do të sillet Kisha Kristiane si kishë shtetërore dhe Krishterizmi si fe shtetërore ndaj feve dhe bindjeve të tjera, jokristiane. Po ashtu, qëndronte edhe çështja tjetër: a mundet Kisha ta përdorë forcën kundër individëve apo grupeve që dëshmohen si kundërshtarë. Në këtë u përgjigj Augustini nga Hiponi (i cili jetoi gjatë viteve 354-430), i cili mendonte se Kisha nga Zoti ka të drejtë t’i eliminojë fetë e rrejshme dhe të këqija por edhe individët jokristianë. Kjo bindje kishtare zgjati në pjesën më të madhe të mesjetës evropiane. Në këtë frymë ai mendoi se edhe “lufta e besimtarëve kundër jobesimtarëve është e drejtë” (justum bellum).[4]
Një perceptim i tillë i fesë në Evropë e ndezi luftën fetare, sidomos gjatë viteve 1560-1715. Në këtë nuk ndihmoi as paqja në Augsburg në vitin 1555, e cila parashihte:
1) Çdo sundues ka të drejtë ta përcaktojë fenë e nënshtetasve të tij dhe;
2) Nënshtetasit të cilët dëshirojnë ta ruajnë fenë e tyre kanë të drejtë të shpërngulen në territorin e bashkëbesimtarëve të tyre.[5]
Mirëpo, kjo zgjidhje vetëm sa i forcoi konfliktet dhe luftërat Ndër ato luftëra ishte edhe lufta që përfundoi në paqen në Vestfali më 1648.[6]


Ideja e tolerancës dhe përmasat e saj

Ideja i tolerancës[7] në Evropë paraqitet në fillim të epokës moderne. Fillimisht praktikohej kundrejt oponentëve religjiozë e politikë, por më vonë toleranca u shtri edhe kundrejt pjesëtarëve të feve të tjera. Me kalimin e kohës u rrit tendenca për tolerancë dhe filloi të zë vend edhe mendimi ndryshe.

Toleranca, sipas hulumtuesve kristianë, është zhvilluar në dy drejtime:

- Toleranca e kufizuar, kryesisht kundrejt disa denominimeve kristiane. Kjo mori hov sidomos me Ediktin e Nantit më 1598. Ky ligj për herë të parë protestantët nuk i trajtoi si skizmatikë dhe heretikë. Neni 6 i këtij edikti thotë: “Ata mund të jetojnë lirshëm, pa shqetësim, tundim dhe detyrim të veprojnë në gjerat e religjionit pa ndërgjegjen e tyre.” [8]

- Toleranca e përgjithshme apo toleranca e plotë në Evropë filloi të zhvillohet së pari në Holandë. Kjo ndodhi sidomos me tolerimin e çifutëve që u mundësua me Kushtetutën e Unionit të Utrehtit nga viti 1579, ku neni 13 thotë:“Çdo person do të jetë i lirë në fenë e tij dhe askush nuk do të pyetet apo përndiqet për shkak të fesë së tij.” [9]

Ideja e tolerancës rritej gjithnjë e më shumë, kurse gjatë shekujve 17 e 18 pothuaj u shtri në të gjitha vendet evropiane, qoftë toleranca e kufizuar qoftë ajo universale. Së pari filloi me tolerimin e sekteve kristiane, pastaj me tolerimin e çifutëve. Praninë e religjioneve të tjera një mendimtar evropian, Tolandi, në veprën e tij Nazarenus më 1718 e quajti “kristianizëm hebraik, ateist dhe muhamedan”, kurse disa dekada më vonë një epror i Katedrales së Berlinit në sh. 18, hebraikët i quajti “kristianë të mirëfilltë”, meqë besojnë në Zot, virtyte dhe pavdekshmëri.[10]
Vetëm në shekullin 19 e pas do të fillojë tolerimi i muslimanëve dhe i grupimeve religjioze të ndryshme nga Lindja e largët etj.
Gjithashtu, me kalimin e kohës koncepti i termit tolerancë pësoi ndryshim: nga koncepti i durimit të tjetrit në konceptin e respektimit të tjetrit, por pa e miratuar edhe korrektësinë e këtij besimi apo jetën praktike (validiteti). Koncepti tolerancës u shtri edhe në fusha të tjera, sikur: liria e mendimit, ndërgjegjes dhe religjionit, kurse më vonë edhe “liria e bindjes”, si meritë e mendimtarëve laikë.[11]


Liria e mirëfilltë dhe selektive e religjionit

Koncepti i lirisë së religjionit është zhvilluar në Amerikën veriore, kurse më vonë u shtri edhe në shumë vende të botës. Në Amerikë fillimisht kishim një koncept të bartur nga Evropa, por me vonë kemi një koncept tjetër, ai ilirisë së religjionit (religious liberty). Kjo ndodhi para së gjithash për shkak të karakterit multinacional dhe multireligjioz të kolonive në SHBA dhe ardhjes së shumë emigrantëve nga Evropa, Azia, Afrika etj., të cilët kishin fe, bindje dhe ndërgjegje të ndryshme. Ndër protagonistët kryesorë është Roger Williams (1603-1683)[12], i cili kërkoi lirinë e ndërgjegjes për të gjithë dhe braktisjen e sanksionimit shtetëror të religjionit. Ky e frymëzoi John Lockun (1632-1704), i cili do të ndikoi te Thomas Jeffersoni, autorit të formulimit kushtetues të akcesit amerikan ndaj religjionit (Amandamenti I, 1791). Edhe në disa vende pati zhvillime në këtë aspekt, sikurse aktet juridike në koloninë Rhode Island[13], pastaj Ligji për të Drejtat e Virgjinisë (Virginia Bill of Rights,1778)[14] etj.
Nëse dëshirojmë të bëjmë një dallim ndërmjet Amerikës veriore dhe Evropës do të shohim se në Amerikë e drejta e religjionit është e para, kundrejt Evropës e cila të drejtën e religjionit nuk e ka në rend të parë. Këtë e bëri edhe juristi gjerman Georg Jellinek më 1895, i cili pohoi se liria e ndërgjegjes është e drejta e parë në kuptimin modern. Më vonë kjo e drejtë do të derivojë si e drejtë e të gjitha religjioneve dhe bindjeve. Ndonëse dallon nga vendi në vend, na sistemi politik në tjetrin, kryesisht kemi dy akcese:
1. Liria e besimit: E drejta e përzgjedhjes dhe mbetjes në fenë apo bindjen e caktuar. Këtë të drejtë pushteti nuk ka të drejtë ta kufizojë dhe është absolute.
2. Liria e manifestimit të religjionit nëpërmjet mësimit, aplikimit dhe ruajtjes së ritualeve, privatisht dhe publikisht, individualisht dhe kolektivisht. Këtë aspekt të besimit pushteti mund ta kufizojë, por me ligj, me qëllim të ruajtjes së sigurisë, rendit, shëndetit, moralit, lirive dhe të të drejtave themelore të personave të tjerë etj.[15]
Të drejtë selektive të religjionit në Evropë kryesisht kemi ndaj muslimanëve. Të drejtat e tyre kryesisht njihen në teori, por në praktikë, me mekanizma praktikë, kjo e drejtë kufizohet. Këtë e pohon qartë edhe kryetari i Komisionit Evropian i vitit 1993, francezi Jacques Delores: “Anëtarësimi në Bashkësinë Evropiane kushtëzohet me kontributin në trashëgiminë kristiane”. Ky është një mesazh i keq dhe reflekton klimë mesjetare, kur, si e thotë këtë Tim J. Winter, ke mundur të jesh kristian në Kajro, por jo edhe musliman në Londër[16]. Të tillë e kemi edhe ndalimin e ndërtimit të minareve në Zvicër.[17]


Në vend të përfundimit

Mund të përfundohet se ideja e lirisë së religjionit në Evropë dhe Amerikë ka pasur rrugën e saj të zhvillimit të gjallë dhe mjaft të ndërlikuar. Ky rrugëtim ka pasur sfidat dhe tatëpjetat e tij, por edhe përmirësimet cilësore. Fazat kryesore mund t’i dallojmë qartë: liria e religjionit ka kaluar nga dhuna dhe jotoleranca deri te toleranca dhe liria e plotë deklarative (në esencë selektive, sidomos për muslimanët).[18]
Toleranca e sidomos pranimi i tjetrit është ndër veçoritë më të theksuara pozitive për një pluralizëm religjioz të mirëfilltë por edhe për një pluralizëm të përgjithshëm. Për më tepër që Ballkani, Evropa dhe në përgjithësi bota në diskursin publik ishte simbol i konfliktit, mosdurimit dhe përjashtimit, kurse si rezultat i urrejtjes dhe konflikteve të përgjakshme në shumë pjesë të Evropës dhe botës. Shpresojmë se kohët e ardhshme do t’i japin nënqiellit “që nuk janë dhe nuk mendojnë si ata” po aq dritë sa edhe nënqiellit të tyre.


________________________________________
[1] Në këtë shkrim janë dhënë elementet bazore të idesë së lirisë dhe të drejtave njerëzore, duke u bazuar në librin e Perez Zagorin “Si erdhi ideja e tolerancës religjioze në Perëndim” (How the Idea of Religious Toleration Came to the West, Princeton University Press, 2003), sipas: Perez Zagorin, How the Idea of Religious Toleration Came to the West, http://www.fsmitha.com/review/r-zagorin.htm , kurse ne jemi bazuar në: Fikret Karcic, Islamske teme i perspektive, Sarajevë, 2009.
[2] Fikret Karcic, Islamske teme i perspektive, Sarajevë, 2009, fq. 195-201.
[3] Shih: ????????????? ??????????? ? ???????????, në: hihhttp://sr.wikipedia.org/sr/D09AD0BED0BDD181D182D0B0D0BDD182D0B8D0BD_D092D0B5D0BBD0B8D0BAD0B8 .
[4] Sipas: http://sh.wikipedia.org/wiki/Augustin . Si rezultat i gjendjes së jotolerancës kemi themelimin e Inkuizicionit famëkeq dhe Natën e Bartolemeut (1572). Sipas: Ekrem Murtezai, Fjalor i filozofisë, Prishtinë, 1995, fq. 829.
[5] Shih: http://en.wikipedia.org/wiki/Peace_of_Augsburg .
[6] Fikret Karcic, po aty.
Kjo marrëveshje pranon parimin e tolerancës së tri denominacioneve kristiane (katolike, protestante dhe kalviniste). Bashkësitë fetare pakicë tash mund të mbesin në territoret e sunduesit tjetër, por nuk kanë të drejtë të aplikimit publik të fesë së tij. Shih: http://en.wikipedia.org/wiki/Peace_of_Westphalia. Krhs.: Xhorxh, Holms, Oksordska istorija srednjovekovne Evrope, Beograd, 1998, fq. 292 e tj.
[7] Përpjekjet për përkufizimin e tolerancës janë të shumta: “Toleranca në politikë, në fe dhe në të folurit e përditshëm: durimi, lejimi dhe pranimi i të drejtës së tjetrit apo të tjerëve që të mendojnë, besojnë, vlerësojnë, veprojnë e të tjera, sipas bindjes së tyre”. Shih: Ekrem Murtezai, po aty, fq. 828.
[8] Fikret Karcic, po aty.
Shih tekstin e Ediktit në gjuhën angleze: http://en.wikipedia.org/wiki/Edict_of_Nantes .
[9] Fikret Karcic, po aty.
[10] M. C. Anderson, Evropa u osamnaestom veku, Beograd, 2003, fq. 477.
[11] Fikret Karcic, po aty.
[12] Raymond F. Dolle, Roger Williams (1603?-1683), në:
http://www9.georgetown.edu/faculty/bassr/heath/syllabuild/iguide/williamr.html .
[13] Në:
http://americanhistory.about.com/gi/o.htm?zi=1/XJ&zTi=1&sdn=americanhistory&cdn=education&tm=15&gps=108_5_1020_539&f=00&su=p897.8.336.ip_&tt=11&bt=1&bts=1&zu=http%3A//www.publicbookshelf.com/public_html/Our_Country_Vol_1/rhodeisl_fe.html .
[14] Shih këtë deklaratë: http://www.milestonedocuments.com/documents/view/virginia-declaration-of-rights/ dhe nenin 16: “Religjioni apo obligimi që ia kemi borxh Krijuesit tonë, dhe mënyra në të cilën ajo praktikohet mund të udhëhiqet vetëm me arsye dhe bindje, jo me dhunë dhe detyrim; dhe se të gjithë njerëzit kanë të drejtë të barabartë në praktikumin e lirë të religjionit, në pajtim me ndërgjegjen; është obligim i ndërsjellë i të gjithëve që ndërsjellësisht të praktikojnë durimin, dashurinë dhe mirësinë kristiane.” (Section XVI: “That religion, or the duty which we owe to our Creator and the manner of discharging it, can be directed by reason and conviction, not by force or violence; and therefore, all men are equally entitled to the free exercise of religion, according to the dictates of conscience; and that it is the mutual duty of all to practice Christian forbearance, love, and charity towards each other.”).
[15] Fikret Kar?i?, po aty.
[16] Enes Karic (ed.), Ljudska prava u kontekstu islamsko-zapadne debate, Sarajevë, 1996, fq. 198.
[17] Qemajl Morina, A do të dëgjohet ezani në Zvicër, në: http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1144.
[18] Fikret Kar?i?, po aty.