Në prag të shek. XXI, shekullit që, krahas të mirave, trashëgoi edhe të gjitha sëmundjet, peripecitë, deformimet morale, shkatërrimin e asaj që quhet moral shoqëror, desakralizimin e qenies njerëzore dhe të natyrës, myslimani në përgjithësi, e imami në veçanti ballafaqohet me sfida të llojeve të ndryshme, të cilat duhet ti përballojë përmes rolit dhe misionit që ka në shoqëri.

“Jo vetëm Bota Islame, jo vetëm Perëndimi, por e gjithë bota kalon nëpër faqen më të errët të historisë së saj, nga e cila nuk mund të fshihet as një lloj triumfalizmi dhe mburrjeje, Në këtë kohë të errët myslimanët duhet të jenë patjetër më të kujdesshëm se kurrë më parë për atë se çfarë ndodh përreth tyre, dhe për ata që e shfrytëzojnë emrin e Islamit për qëllime të ndryshme, duke përfshirë këtu edhe karakterin shmangës (devijues)" (S. H. Nasr, Srce Islama, el-Kalem, Sarajevë 2002, t. 387).

Në këtë botë të modernizuar, të globalizuar dhe me këto tipare që përmendëm më sipër, imami ka një pozitë sa të qartë aq edhe të paqartë. E qartë, sepse në esencë dihet ç'është misioni dhe ideali i tij, e paqartë, sepse shumë njerëz mendojnë se kjo është një punë pasive dhe e fosilizuar. Prandaj unë, në këtë punim, do të flas se ç'është dhe ç'kuptim ka fjala imam, për rolin e tij në shoqëri dhe për sfidat me të cilat ballafaqohet ai në jetën e tij të përditshme.
(Adnan Silajxhiç) Një kohë të gjatë njeriu është i shqetësuar, sikurse ka thënë francezi i njohur Rene Guenon (Rene Gëno)(1), për krizën e intelektualitetit real, gjegjësisht për vlerat e përgjithshme, si e mira, e bukura, fisnikja, etikja, e vlefshmja etj., që ecin bashkë me materializimin e përgjithshëm të botës në të cilën jetojmë. Në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar Guenon shkroi veprën "Kriza e botës bashkëkohore”(2), ku në mënyrë kritike diskutoi për krizën e shkencës, filozofisë, drejtësisë dhe të politikës moderne. Në të njëjtën kohë, me çështjen e krizës së Perëndimit bashkëkohor, me krizën e shkencës dhe me bazat ideore të jetës evropiane në tërësi, merret edhe e ashtuquajtura "Shkolla frankfurtiane” në Gjermani (Theodor Adorno, A. Schmidt, M. Horkheimer, H. Marcuse, I. Habermas, Pollock etj.). Kritika e tij ndaj shkencës dhe filozofisë moderne nuk buronte nga fakti që ato (shkenca dhe filozofia) kanë përparuar, dhe as nga fakti që nuk kanë ngelur prapa (mitet shkencore të parealizuara në shek. 19), me të cilat janë marrë filozofët e "rrethit frankfurtian”, por kritikon reduktimin e tyre, ndarjen nga natyra (physis) dhe përfitimin në njëfarë forme miti (mythos). Kështu që, për shkak të mungesës së parimeve metafizike, gjegjësisht, për shkak të humbjes së lidhjes me parimet e nivelit më të lartë (çlirimit nga metafizika tradicionale në dobi të metafizikës së njeriut të lirë)(3), ai flet për botën me baraspeshë të prishur, e cila formon njeri paranoid, neurotik dhe agresiv. Për këtë, në disa dhjetëvjeçarë të fundit flitet dhe shkruhet shumë për reduktimin dhe mungesën e Zotit (hyjnores) në botën e sotme; mungesë kjo që nënkupton "atë ankthin thelbësor të shpirtit tonë" (Welte)(4) ose “periudhën e errët të kohës tonë” (Guenon), madje në euroneurozi (pasi procese të caktuara të racionalizimit në periudhën moderne bartin karakteristika të rrjedhave paranoide);(5) për historinë e çmendurisë dhe të frikës në Perëndim (Dilemo);(6) për barbarizmin dhe agresivitetin e qytetërimit modern; për pesimizmin e madh historik në vitet e para të mijëvjeçarit të tretë.(7) Në një botë të këtillë, krahas shkencës, filozofisë, drejtësisë e politikës, edhe religjioni kalon nëpër një krizë shumë serioze.
Kjo është që na intereson këtu. Në se duket kriza e religjionit dhe e religjiozitetit në botën moderne? Ne premisat e njëjta të reduktimit, gjegjësisht të ndarjes së religjionit dhe të parimeve të religjiozitetit nga përkushtimi ndaj Hyjnores, fillon edhe kriza moderne religjioze dhe e religjiozitetit. Thënë me fjalë të tjera, ajo shihet, para së gjithash, në ndarjen dhe në kundërshtimin e hyjnores dhe profanes, gjegjësisht në rrënimin e tërësisë së fenomenit religjioz. Procesi i relativizimit të përmbajtjes religjioze në tërësi nuk ka filluar me gjithëpërfshirshmërinë e racionalizimit të shoqërisë moderne, sikurse kishte menduar Max Veber, i cili diskuton për shekullarizimin kur flet për mahnitësinë-mrekullsinë e botës(8), e bashkë me të edhe për humbjen graduale të ndikimit të religjionit dhe religjiozitetit në shoqëri. Ky proces ka mundësi të ndiqet që nga Toma Aquini (Akuini), i cili në filozofinë e tij skolastike paraqet një ndarje të ashpër në mes mendjes dhe ndjenjës, çka në fund rezulton me reduktirnin e religjiozes dhe qëllimit të saj që të përfshijë tërësinë në procesin e njohjes (racionale). Nën ndikimin e filozofëve myslimanë (sidomos të Ibn Rushdit) Aquini; këtë e theksojmë me krenari, në mendimin teologjik skolastik fut edhe kategorinë e njohjes racionale. Megjithatë, ai, duke e kuptuar gabimisht kuptimin e racios islame (akl), traditën evropiane do të sjellë në një kundërshtim serioz midis asaj "unë besoj” dhe "unë di”, e panjohur për filozofët dhe teologët myslimanë klasikë, të cilët më vonë, të themi kalimthi, do të akuzohen për shpikës të së ashtuquajturës “e vërteta e dyfishtë”.(9)
Idealizmi gjerman e thelloi edhe më shumë këtë reduktim dhe racionalizim të religjionit duke thënë se Zoti nuk depërton në njohjen e eksperiencës së njeriut; për këtë Hegeli, në kritikën e tij drejtuar Srhleirmacherit (Shlajmahër) në mënyrë radikale mohon çdo lloj mundësie të përjetimit empirik të fesë. Sipas tij, ndjenjat nuk argumentojnë asgjë. Ato janë të dykuptimshme, prandaj përjetimet personale religjioze kurdoherë dhe kudo të ruhen patjetër vetëm për vete.(10) Kështu religjioni nuk mbetet vetëm çështje logjike, po është çështje private e çdo individi.
Pastaj pason skientizmi i shekullit 19, sipas të cilit hyjnorja shndërrohet në profane, gjegjësisht botërorja hyn, do të kishim thënë, në fazën e saj të fundit. Është bërë përpjekje që të gjitha problemet të shpjegohen shkencërisht, gjegjësisht nëpërmjet shkaqeve të tij dhe në harmoni me rregullat rigoroze të metodikës shkenore të ndërtuara në kohën e re prej Galileut, Njutonit e këndej. Ne të njëjtën mënyrë është vepruar edhe ndaj fenomenit religjioz, njëmend, duke pasur parasysh gjithashtu kritikën e kohës së re ndaj religjionit.(11)
Të kuptuarit e religjionit si çështje private e individit, në fund do të rezultojë në forma të nduarnduarta të religjiozitetit të paartikuluar, difuz (të shpërndarë) dhe subjektiv të periudhës postmoderne, për se do të flasim në mënyrë të veçantë. Mirëpo, shkurtimisht mund të themi që, si duket, në këtë "reduktim të dyfishtë", bazohet çdo mendim i shekullarizuar për irelevancën e religjionit në shoqëri.
Fjala imam etimologjikisht do të thotë: prijës, lider, udhëheqës, kurse historikisht ka disa kuptime, dhe pikërisht: lider a udhëheqës në Islam, në një shtet, sikurse ishin halifët pas Muhamedit a.s. Është titull që u ishte dhënë dijetarëve islamë me renome dhe autoritet në shkencë.(12) Nëse do ta shprehnim me fjalorin e sotëm shkencor, fjala imam do të thotë profesor, akademik, hulumtues etj. Gjithashtu, me fjalën imam kuptojmë edhe një person të autorizuar për faljen e namazit me xhemat në xhami, në mesxhit apo në ndonjë vend tjetër të caktuar. Në fillim një institucion i këtij lloji të imamllëkut që ekziston sot, nuk ekzistonte. Detyrën e imanit e kryente njeriu më kompetent që ishte i pranishëm në kohën kur falej namazi. Ndërkaq, paralelisht me ndryshimet socio-kulturore që kanë ndodhur në shoqëri, u pa e udhës që të kishte njeri të caktuar për kryerjen e kësaj detyre. Këtu do të përqendrohem pikërisht në këtë kuptim të fjalës imam.

Roli i imamëve në arsimimin dhe në ngritjen e vetëdijes fetare dhe kombëtare

Një prej detyrave dhe detyrimeve kryesore të imamit është që të përkujdeset maksimalisht për arsimimin e xhematit të vet-popullit ku ai jeton, pa marrë parasysh se cilës shtresë të shoqërisë i takon ai xhemat-a ajo shoqëri, sepse xhematin e përbëjnë pleq, të rinj dhe të moshës së mesme. Gjithashtu shoqërinë e përbëjnë edhe të arsimuar shumë edhe të arsimuar pak, kurse imami e ka për detyrim që të gjithëve t'ua mësojë besimin dhe fenë Islame. Këtë mësim imami e bën me shpjegim apo me shkrim, ose e bën me leximin e ndonjë libri apo duke i porositur të lexojnë ndonjë libër që ka të bëjë me çështjen në fjalë, me rëndësi në këtë rast është rezultati i arritur. Ky është një detyrim që lind detyrimisht nga misioni që ka marrë imami. Pra, përveç si fetar, ai edhe si imam detyrohet t'i zbatojë rregullat e fesë, e si rregull e parë në këtë rast është ajeti i parë i shpallur nga ana e Allahut Fuqiplotë (Shih: El Alak, 1-5). Përveç ajetit të lartpërmendur, ka edhe të tjera ajete, hadithe dhe mendime dijetarësh, që shprehin vlerën e arsimit. Këtu mund të kujtojmë fjalët e disa dijetarëve si Mulla ldriz Gjilani, i cili ishte një ndër veprimtarët e Lëvizjes Ilegale, për përhapjen e diturisë shqip, që e shprehte kështu: “Pa shkollim fetar nuk ka fe të mirëfilltë. Xhahili (injoranti) është argat i robërisë dhe i Xhehnemit (ferrit)”. "Të hapim mejtepin për djem e vajza t'u japim dije fëmijëve, që ta plotësojnë detyrën e prindit dhe të myslimanit.(13) Duhen përmendur edhe intelektualët dhe patriotët e tjerë të shquar, si Hafiz Ibrahim Dalliu, i cili ka dhënë kontribut të madh në zhvillimin dhe në rritjen e nivelit fetar dhe kombëtar të vendit, i cili po ashtu thotë: "Injoranca nuk zhduket me top, topi zhduk vetëm njerëzit.”(14) Po ashtu në mesin e tyre janë edhe Vehbi Dibra, Hasan Tahsini, Hafiz Ali Korça(15), Rexhep Vokë-Tetova. Ky i fundit thotë:
O bura! O bijë, mirë ta dini që feja e dija
janë dy fletë për njerëzinë nga Perëndija...
Njeriu fe e dije kur të ketë
atëherë ka gjallëri të vërtetë.
Një njeri që nuk ka fe e dije
sado që e sheh të gjallë, të vdekur dije.. "(16)
Ky rol shumë i rëndësishëm i imamit për arsimimin e xhematit/popullit nuk është një rol që i takon vetëm kësaj kohe, po është një rol që trashëgohet edhe nga historia jonë e shkëlqyer, sepse pejgamberët e Zotit, dijetarët etj., kanë qenë ata që kanë luajtur rolin kryesor në këtë drejtim. Duke u nisur nga Ademi, njeriu dhe pejgamberi i parë, për të cilin Zoti i Gjithëfuqishëm në
Kuran thotë: (Shih:El Bakare, 31), e deri tek Muhamedi a.s., i cili në xhaminë e parë të ndërtuar në Medinë, ndërtoi edhe suffa-në, që ishte një qendër arsimi dhe studimi. Imami sot kontributin e tij në këtë drejtim e realizon me anë të ligjëratave në xhami dhe në hapësira të tjera, me anë të kontakteve të shpeshta me njerëz, me anë të programeve të ndryshme në TV e në radio, me anë të mektebeve të ndërtuara pranë xhamisë, të cilat shërbejnë më tepër për edukimin dhe arsimimin e gjeneratës më të re. Gjithashtu ai kontribuon edhe me anë të shkrimeve të tij në gazeta e revista të ndryshme, edhe pse aktiviteti i imamit tone në këtë drejtim është shumë i dobët, sa mund të thuash që një aktivitet i tillë nuk ekziston fare. Aktiviteti i imamit në aspektin arsimor nuk është një aktivitet vetëm teorik, po është sa teorik, aq edhe praktik. Pra, fetarisht ajo që mësohet nuk mësohet për të thënë "unë di”, po për ta praktikuar (atë që mëson), gjegjësisht, për të qenë një arsim i tillë efektiv, ai duhet të zërë vendin e duhur në jetën e përditshme të njeriut. Imami në realizimin praktik të këtij arsimi luan një rol kyq. (Shih:Er-Rrad, 11).
Këtu, në këtë ajet, përmenden dy gjëra me rëndësi: e para, përmendet fjala ‘ma bi enfusikum’, që do të thotë pa ndryshuar nefsi (uni), nuk ndryshon shoqëria, pasi kjo e fundit përbëhet prej disa njerëzve, gjegjësisht prej disa nefseve-une-ve, dhe fjala e dytë, ‘ma bi kaumin’, që do të thotë se shoqëria ndryshon kur të ndryshojnë njerëzit, pasi shoqëria është një grup njerëzish. Duke pasur parasysh këtë, imami rol kyç e ka të kontribuojë në përmirësimin dhe zhvillimin e nefsit-unit të njerëzve, gjegjësisht të individit. Nëse ndryshon uni-vetëdija e disa njerëzve, atëherë arrihet edhe ndryshimi i unit shoqëror, vetëdijes shoqërore, kështu që, imami një gjë të tillë nuk e bën vetëm teorikisht, po edhe praktikisht, pra atë që do të kërkojë ta realizojnë të tjerët, duhet ta realizojë edhe ai vetë. Kështu arrihet edhe ngritja e vetëdijes fetare dhe kombëtare e njerëzve. Imami rolin e tij në procesin e arsimit dhe në praktikimin e tij, nuk duhet ta zhveshë nga ajo që është afrimi i njerëzve, gjegjësisht nga ajo që quhet respekt reciprok në shoqëri. Tek imami vjen çdo njeri, çdo individ dhe shpalos çështje edhe nga ato më sekretet. Dhe kështu nga imami kërkohet të gjykojë për rastin që diskutohet. Prandaj, roli i imamit në afrimin e njerëzve dhe në mënjanimin e çdo mundësie për mosmarrëveshje e përçarje, është shumë i rëndësishëm, dhe sidomos kur është fjala për Urdhrat e Zotit xh.sh.: ”...më i miri nga ju është ai që është më afër Zotit..." (El Huxhurat, 13); ”... ndihmohuni në të mirë dhe në takvallëk..” (El Maide, 2). Imami shihet si një “i shenjtë”, nga i cili mund të kërkohet vetëm e mira, e pëlqyeshmja, dhe kurrsesi ajo që është ne dem te njeriut apo shoqërisë. Për këtë arsye, roli i imamit në afrimin dhe në pajtimin e njerëzve është shumë i madh.
Për pajtimin dhe afirmimin e njerëzve Mulla Idriz Gjilani shprehej: “O Zot! Urrejtjen nga zemra e njerëzve e shndërro në dashuri! Të pafeve u dhuro besim! Syve të verbër u fal dritë!”; “Të ndihmojmë njëri-tjetrin me fjalë, me penë, me porosi, të duhemi si vëllezër”; ”Jemi përgjegjës për varret e prindërve tanë para Zotit dhe para kombit. Nuk guxojmë të heqim dorë prej tyre, t'i lëmë të shkreta t'i lëvrojnë derrat e naselenikëve (kolonistëve) sllavë. Jo vetëm në Turqi, por as edhe në Shqipëri nuk bën të shkojmë. Zoti me Kuran na ka bërë përgjegjës për vatanin dhe për kombin!”(17)
Gjithashtu imami, kur është fjala për pajtimin në mes njerëzve, detyrohet të kontribuojë edhe në përforcimin e tolerancës ndëretnike dhe ndërreligjioze. Dhe, në asnjë mënyrë të veprojë të kundërtën, sepse toleranca, mirëkuptimi, afrimi dhe pajtimi në mes njerëzve, për Zotin janë çështje me rendësi dhe me vlerë të veçantë.
Thëniet: "Në fe nuk ka dhunë" (El Bekare, 256); ”Ju keni fenë tuaj, e unë kam fenë time” (Kafirun, 6); "Të gjithë besimtarët janë Vëllezër" (Huxhurat, 10) etj., tregojnë botëkuptimin kur’anor për tolerancën dhe mirëkuptimin. Ndërkaq, kur është fjala për besimtarët shqiptarë, kemi shprehjet e intelektualëve shqiptarë, si Vehbi Dibra: "Sikurse e dini, zotëria juej, popullsia e Shtetit tonë përbahet prej tre elementesh d.m.th. Mysliman, Katolik dhe Ortodoks, po në pikëpamje të Kombësisë në mes kemi një vëllaznie të plotë e të patundshme, e nuk mund të thohet e të kuptohet asnjë send qi e tund atë vllaznie të plotë. Çashtja e fesë asht nji çashtje e posaçme, e sejcilli asht i lirë për me e sigurue forcimin e fesë së vet. Ky organizim i fesë sone asht vendosun qysh në Kongres të Dibrës. Fatzezë, po luftat ballkanike etj. e ndaluen këtë qellim.”(18)
Kur kemi parasysh këto thënie me vlerë të veçantë, atëherë duhet të kuptojmë se imami - sidomos, kurse çdo besimtar në përgjithësi, është i obliguar të veprojë dhe të kontribuojë në këtë drejtim dhe kurrsesi të veprojë të kundërtën, siç është rasti ndonjëherë me besimtarët katolikë dhe ortodoksë, të cilët kanë bërë keqpërdorimin e gjendjes së mjerueshme të shqiptarëve të feve të tjera, e sidomos të atyre që janë myslimanë. Për këtë Koço Danaj, analisti i njohur, shprehet kështu: shqiptarët janë një popull ku shumica është myslimane. Dhe pas këtij ”zbulimi”, flitet për kulturën, traditat, lashtësinë. Ky shovinizëm fetar që ushtrohet mbi shqiptarët, e quan normale dhe civilizuese ndërrimin e fesë nga mysliman në të krishterë, që ndodhin sot në Shqipëri (dhe në Kosovë-shënim i Q.N.), për arsye ekonomike, për të gjetur dhe siguruar një punë në Greqi, që të mbajnë gjallë me bukë familjen, Por, kjo është barbarizëm dhe jo civilizim. Të përdorësh kërcënimin e urisë si mjet për të ndryshuar fenë apo emrin, është përsëri më tepër se shovinizëm, është inkuizicionizëm.”(19)
Urdhër fetar është që njeriu të largohet nga çdo dukuri e dëmshme për individin, familjen apo shoqërinë. Zoti i Gjithëfuqishëm urdhëron me Kur’an që njeriu të largohet nga alkooli (vera, birra, droga), vjedhja, rrena, mashtrimi, amoraliteti etj.: "O ju që besuat, s'ka dyshim se vera, bixhozi, idhujt dhe hedhja e shigjetës (për fall) janë vepra të ndyta." (El Maide, 90 91). Kështu që imami, pasi të heqë dorë nga këto dukuri, do të angazhohet që këto fenomene t'i shkulë nga shoqëria nëse ekzistojnë, dhe në vend të tyre të mbjellë atë që është e dobishme: nderin, drejtësinë, sinqeritetin etj.

Sfidat me të cilat ballafaqohet imami në kohën bashkohore

Sfida e parë me të cilën ballafaqohet imami, është sfida e profesionalizmit, gjegjësisht ballafaqimi me vetveten. Pasi kemi parasysh faktin që imamët e sotëm, ose pjesa më e madhe e tyre, vijnë nga vende të ndryshme të botës, gjegjësisht pasi të kenë kryer studimet teologjike në një vend krejt tjetër nga ku do të shërbejnë si imamë, ata, duke u kthyer në vendlindje, së pari ballafaqohen me vetveten e tyre. Pra, këtu është fjala për çështjen se sa është i përgatitur imami për të kryer misionin/punën që e ka detyrim: si falet, si ligjëron, si vishet, si komunikon me njerëzit etj., si do ta luajë rolin e bartjes së fesë apo si do të bartë me vete mentalitete të fraksioneve të ndryshme, të cilat u kanë sjellë dëm si myslimanëve të atjeshëm, ashtu edhe myslimanëve kudo në botë. Tërë kjo varet prej mënyrës së manifestimit të misionit si imam.
Imami, për të qenë i suksesshëm në punën e tij, duhet të ketë kujdes për shumë aspekte të jetës. Pikësëpari, ai duhet ta bëjë punën e tij me dëshirë, me vullnet.
Pastaj është me rëndësi komunikimi dhe ligjërimi i tij. Imami duhet ta njohë mirë gjuhën në të cilën komunikon e ligjëron, dhe t'i njohë rregullat metodike të komunikimit dhe të ligjërimit. Njerëzve duhet t'u lërë përshtypje për ritakime dhe për rikomunikime.
Gjatë ligjërimit, ai duhet të jetë më i qartë, i shkurtër dhe tërheqës.(20) Një sfidë tjetër që imami duhet ta ketë parasysh është struktura e xhematit, e cila është shumë heterogjene, duke nisur nga fëmijët e moshës 6 e 7 vjeç e deri tek pleqtë më të lodhur, në mesin e të cilëve profesionalisht ka njerëz të ndryshëm. Prandaj imami duhet të mundohet të jetë i kuptueshëm për të gjithë, por duke mos iu shmang parimeve esenciale. Kjo është një çështje shumë e vështirë, por imami duhet ta përballojë, nëse dëshiron të jetë i suksesshëm në detyrën e tij. Në xhematë ndikim të madh kanë edhe partitë e ndryshme, mirëpo imami duhet të ketë parasysh që të mos bjerë nën ndikimin e asnjë partie, pasi më pastaj mund të bëhet imam vetëm i një partie, gjegjësisht i një grupi të xhematit. Meqenëse xhemati është me shkallë të ndryshme arsimi, ai edhe me imamin komunikon në forma dhe stile të ndryshme. Megjithëkëtë, imami nuk duhet të bjerë në nivele që nuk i takojnë, po duhet të mbajë pozitën standarde të kulturës së tij. Të shumtën problemet e xhematit nuk përkojnë me kërkesat e kohës. Ndërkaq imami është i detyruar që kërkesat e xhematit t'i shndërrojë në kërkesa të kohës, ose të paktën xhematin ta përshtasë për kërkesat e kohës. Kjo është e vështirë për përmirësimin e xhematit aktual, por është e realizueshme për xhematin që është i moshës së re dhe ndjek kohën. Edhe të arriturat teknologjike janë një sfidë në vete që duhet t'i ketë parasysh imami: kompjuteri, interneti, mediet elektronike dhe të shkruara. Një sfidë tjetër me rëndësi është paraqitja e botëkuptimeve të grupacioneve të ndryshme, të cilat krijojnë përçarje në xhemat. Imami në rastin konkret, me ligjëratat që do të mbajë, dhe me fetvatë që do t'i japë, duhet të ketë parasysh interesin fetar dhe kombëtar e jo interesin fraksional. Prandaj duhet të jetë i vëmendshëm në dhënien e fetvave dhe në marrjen e vendimeve për çështje të diskutueshme.
Pra, të mundësojë që njerëzit, kulturat, fetë etj., të pranojnë njëra-tjetrën sinqerisht dhe realisht. Institucionet mund ta bëjnë këtë vetëm duke u dhënë atyre mundësi më të mëdha që ata të njohin njëri-tjetrin më mirë dhe nga afër, në mënyrë që në fund të shpëtojnë nga vetizolimi, i cili sjell vetëm mundësi urrejtje-mbjellëse, Për këtë arsye, çdo udhëheqje, qoftë shtetërore apo joqeveritare, duhet të mbajë parasysh sa vijon:
1- Vetëdijësimin për periudhën postmoderne që na ndan nga periudha moderne, kurse Ballkanin edhe nga periudha komuniste,
2- Duhet mbjellë ndjenja e rëndësisë së fesë në riparimin e marrëdhënieve ndërnjerëzore, të dialogut, tolerancës etj.
3- I duhet dhënë shumë rëndësi njohjes së historisë, kulturës, fesë së vet, po edhe të historisë, kulturës e fesë së tjetrit, me se jepet mundësia e njohjes reciproke me njëri-tjetrin. Sa më shumë njohje, aq më shumë edhe respekt reciprok.

(1) Ai është përfaqësues tipik i shpirtit geteanistik në kulturën evropiane të shekullit njëzet, që orvatet të vërë një baraspeshë në mes Lindjes dhe Perëndimit, duke mos ndrequr dallimet e tyre, po bashkë me dallimet shkon drejt një ndryshimi frytdhënës. Duke u mbështetur në brendësinë e saj geteanistike, edhe lëvizjet bashkëkohore antropozofike në Evropë janë të barabarta me frytin e jetës kulturore, artistike dhe shkencore të Evropës së Mesme (misioni i Evropës së Mesme), duke u marrë së pari me çështjen e baraspeshës në mes skajshmërisë së Perëndimit, të mishëruar në wilsonianizëm, dhe të Lindjes së njëjtë, të mishëruar në bolshevizëm.
(2) La Crise du monde moderne, Paris, 1927.
(3) Prandaj mendimtarë të ndërgjegjshëm dhe të përgjegjshëm ne Perëndim sot më tepër me sy kritik flasin për shkencën moderne dhe për shkencëtarët shekullarë moderne, pasi ata sillen jashtëzakonisht në mënyrë armiqësore ndaj botës së zakonshme. Marrëdhëniet e tyre shfrytëzuese ndaj botës natyrore janë vetëm konsekuencë (pasojë) logjike e të kuptuarit se njeriu nuk është përfaqësues i Zotit në Tokë, ashtu sikur na mëson metafizika tradicionale.
(4) Stjepan Kusar, Spoznaja Boga u filozofiji religije (B. Welte i bozanski Bog), Filozofska istrazivanja, Zagreb, 1996, f. 58.
(5) Abdullah Sarçeviç, "Svijet kao mythos", "Pregled", br. 34, Sarajevo, 2003, f. 5-7.
(6) Zan Delimo, Strah na zapadu, Knjizevna zajednica Novog Sada. Novi Sad, 1987.
(7) Shumë ngjarje nga e kaluara jonë e afërt, sikurse është paraqitja e terrorizmit shekullar (etnonacionalistik ose separatistik dhe më vonë ideologjik), fenomeni i politikës pas luftës së ftohtë dhe kundër globalizmit, pastaj çështja e pazgjidhur e Palestinës, paraqitja e religjiozitetit militant, diskreparnca të çuditshme në mes të zhvilluarve dhe të pazhvilluarve, pra, të shtypjes së të dobëtëve nga të fortët (luftërat gjenocidale), na bindin se bota edhe në fillim të shek. 21 vazhdon të jetojë në një baraspeshë krejtësisht të prishur shpirtërore dhe fizike.
(8) Ivan Markesic, Luhrnann O religiji, Filozofska istrazivanja, Zagreb, 2001, f. 41-42.
(9) Aubert Martin, Averroes grand commentaire de la Methaphysique d'Aristote, Paris, 1984; Koplston, Istorija filozofije, II, Bigz, Beograd, 1989, f. 427. (
10) Karen Amstrong, Povijest Boga, Prosvjeta, Zagreb, 1998, f. 406-410; Stipe Tadic, "Novi religijski pokreti u sekulariziranome svijetu", Novi religiozni pokreti (Përmbledhje punirnesh), Zagreb, 1997, f. 202-204.



Prof. dr. Qani Nesimi
DituriaIslame 295