Transmetohet nga Abdullah bin Mes`ud r.a., i cili thotë: "Na ka treguar neve i Dërguari i Allahut, i vërteti dhe i frymëzuari nga Allahu: "Çdonjërit prej jush i mblidhet krijimi në mitrën e nënës së tij për dyzet ditët e para, pastaj bëhet si gjak i ngjizur (mpiksur), sikurse ajo pastaj bëhet copë mishi (gjungë), sikurse ajo , pastaj dërgohet (nga Allahu) meleku për të fryrë shpirtin (në trupin e tij) dhe urdhërohet për (shkrimin) e katër çështjeve. Për shkrimin e riskut të tij (mjetet e jetesës), kohën e vdekjes, veprat e tij, dhe nëse do të jetë i pafat (i mallkuar) ose me fat (i bekuar në botën e përtejme). Për Allahun, që nuk ka tjetër përveç Tij, në të vërtetë dikush mund të bëjë vepra që janë veçori e atyre që hyjnë në xhenet aq sa është një largësi sa një kut mes tij dhe xhenetit, pastaj ajo që ka qenë e shkruar nga meleku i paraprin (fiton), duke bërë që ai të fillojë të punojë vepra që janë veçori për banorët e zjarrit, dhe ai hyn në të (zjarr). Dhe me të vërtetë kësisoj dikush mund të bëjë vepra që janë veçori e atyre që hyjnë në zjarr, aq sa është një largësi sa një kut mes tij dhe zjarrit, dhe pastaj ajo që ka qenë shkruar nga meleku i paraprin (fiton), duke bërë që ai të fillojë të punojë vepra që janë veçori për banorët e xhenetit dhe hyn në të (xhenet). ”

5. Hadithi bazë tregon se fetusi në fillim të etapave të tij nuk ka shpirt. Disa njerëz supozojnë se ky është një gabim shkencor. Shkaku është se njerëzit nuk dallojnë në mes shpirtit dhe jetës. E vërteta është se në mes shpirtit dhe jetës ka dallim.
P.sh.: bimët kanë jetë, por ato zhvillohen, ushqehen, shumohen, marrin frymë, edhe pse nuk kanë shpirt.
Po kështu ndodh edhe me fetusin gjatë shtatë javëve të para. Ai është qenie e gjallë, ushqehet, zhvillohet, por nuk ka shpirt. Por, shpirti fryhet pas shtatë javë, siç thamë më herët. Këtu edhe fillojnë lëvizjet spontane, që janë ato që i dallojnë qeniet me shpirt prej qenieve të gjalla (organike) dhe të ngurta (inorganike).
Urtësia e krijimit të njeriut në këtë radhitje, përmes këtyre etapave të ndryshme dhe këtij gradualiteti, nga një gjendje në gjendjen tjetër, edhe pse fuqia e Allahut ka mundur që njeriun ta krijojë përnjëherë, për një moment të shpejtë, është se me këtë tregohet sistematizimi i krijimit të njeriut me atë të universit (edhe ky univers nuk është krijuar përnjëherë, por secila botë, ajo shtazore, bimore etj., janë krijuar gradualisht, veç e veç, brenda gjashtë ditësh), në përputhje me shkaqet, pjesëmarrësit e shkaqeve, elementet paraprirëse dhe epilogun. Kjo sqaron superioritetin dhe kulminacionin e fuqisë së Allahut xh.sh. Përmes këtyre etapave graduale Allahu xh.sh. na mëson maturi në çështjet jetësore.
Me këtë i tregon njeriut se pjekuria shpirtërore arrihet gradualisht, ashtu siç arrihet pjekuria trupore përmes etapave të krijimit dhe transferimit nga një fazë në fazën tjetër, derisa të arrihet pjekuria e plotë e moshës madhore. Po këtë rrugë njeriu duhet ta ndjekë edhe në sjelljet morale jetësore krahas këtij zhvillimi, se përndryshe njeriu mbetet i prapambetur kryefortë, mekanik dhe i egër(4)
Çdo çrregullim dhe shkatërrim i qëllimtë ndaj këtyre etapave të krijimit, nga faktori njeri, për qëllime dhe justifikime të kësaj bote, konsiderohet krim ndaj njeriut
Në kontekst me këtë Imam Gazaliu thotë: "Ejakulimi i farës jashtë mitrës nuk është sikur abortimi dhe varrosja e gjinisë femërore për së gjalli, ngase te abortimi kemi të bëjmë me kriminalitet ndaj qenies që ekziston dhe është prezente, e kjo qenie ekzistuese ka shkallët e veta: shkalla e parë e kësaj qenie është kur fara gjendet në mitër dhe mbarësohet me vezorët e femrës dhe përgatitet për ta pranuar jetën, e shkatërrimi i kësaj qenie në këtë etapë konsiderohet krim; kur kjo qenie bëhet gjak i ngjizur, shkatërrimi i saj konsiderohet krim barbar, e kur kësaj qenieje t'i fryhet shpirti dhe e merr formën e vet, atëherë shkatërrimi i saj konsiderohet krim edhe më i madh. Ndërsa, kulminacioni i këtij kriminaliteti është kur kjo qenie shkatërrohet pasi të dalë në këtë jetë i gjallë."(5)
Shpirti me të cilin njeriu ndihet i gjallë është prej çështjeve sekrete të Allahut xh.sh. Për këtë na ka treguar Ai në librin e tij të shenjtë: "Të pyesin ty (O Muhamed) për shpirtin, thuaju: Shpirti është prej çështjeve (sekrete) të Zotit tim. Nuk ju është dhënë dituri përveç se pakëz.” (Isra, 85).
Neveviju thotë: "Shpirti është element që nuk ka peshë e as vëllim, qarkullon nëpër trup dhe është i mbështjellë me të sikur uji me trungun e njomë (të gjelbër)”.
Gazaliu thotë: "Shpirti është element qarkullues që lëvizës në trup”.

Të përcaktuarit e Allahut në prizmin e këtij hadithi

6. Pjesa e dytë e hadithit flet për përcaktimin. Të përcaktuarit në tekstet fetare është katër llojesh:
a) Dituri paraprake (el ezel) e Allahut për çdo gjë që do të ndodhë.
b) Të shkruarit në Levhi Mahfudh (vend kur ruhen përcaktimet për atë që do të ndodhë). Këto përcaktime janë të shkruara në Levhi Mahfudh para se të krijohej toka dhe qiejt. Në kontest me këtë Pejgamberi s.a.v.s. thotë: "Allahu i ka shkruar përcaktimet e krijesave pesëdhjetë mijë vjet para se të krijoheshin qiejt dhe toka”.(6)
c. Të diturit (shkruarit) e veçantë të caktimit për çdo njeri, në librin (fletushkën) e tij të veçantë, derisa njeriu gjendet në barkun e nënës së tij.
d. Të ndodhurit atje e një çështjeje që Allahu e ka përcaktuar në kohën që e ka caktuar.

7. Gjatë historisë islame paraqiten disa grupe devijuese që nuk e kuptuan përcaktimin ashtu siç duhej.
Këto grupe mendonin se dituria paraprirëse e Allahut, shkrimi i kësaj diturie në Levhi Mahfudh dhe në librin e veçantë të njeriut, kur gjendet në barkun e nënës, njeriut i imponohet në sjellje dhe lëvizje të caktuara imponuese. Epilogu i këtij gabimi është ndarja e tyre në dy grupe:
a. El kaderije: Ata që mohuan përcaktimin. Ata thanë: "Allahu nuk e di veprimin e njeriut para se të ndodhë, dhe nuk e di atë përveçse pasi të ndodhë. Me këtë mendim ata ia mveshën Allahut cilësinë e mosdijes, nga e cila Allahu është i Pastër dhe i Lartësuar.
b. El Xheberije: Ata që qëndrojnë në të kundërtën me të parët. Ata i përshkruajtën Allahut diturinë për veprat e njeriut para se njeriu t'i dinte ato. Ata menduan se veprat e njeriut janë imponuese, dhe se vërtet Allahu xh.sh. njeriut ia imponon veprën e pastaj për të e dënon. Me këtë mendim ata ia mveshën Allahut xh.sh. mizorinë, nga e cila Ai është i Pastër dhe i Lartësuar.

8. Këto mendime devijuese na obligojnë që shkurtimisht të japim një pasqyrë rreth përcaktimit në këto pika vijuese:
a. Allahu xh.sh. e krijoi njeriun dhe në të janë dy elemente (pjesë): elementin në të cilin njeriu ka dëshirë dhe vullnet, dhe elementin që nuk ka dëshirë dhe vullnet. P.sh.: formën në të cilën e krijoji njeriun, kohën kur e krijoi, familjes të cilës i takon, sistemin e brendshëm trupor etj., këto janë jashtë vullnetit dhe dëshirës së njeriut. Njeriu do të pyetet dhe do të mbajë përgjegjësi, e do të japë llogari para Allahut xh.sh. vetëm për elementin e parë, që ka dëshirë dhe vullnet. Kështu që, Allahu xh.sh. nuk do ta pyesë njeriun për ngjyrën e tij, gjatësinë e tij, ose pse ky është prindi i tij, ose pse ka jetuar në shekullin XXI etj.
b. Allahu xh.sh. neve nuk na ka informuar për përcaktimet e Tij, ato i ka mbajtur sekret. Këtë e ka bërë për shumë urtësi, e ndër to që vullneti i njeriut të mbetet i freskët, optimist dhe aktiv dhe pa preokupime e presion. Kështu që, sikur njeriu për çdo mëngjes të informohej për atë që duhet ta bëjë gjatë ditës, kjo do të ndikonte negativisht te vullneti i tij: ai do të bëhej pesimist. P.sh.: sikur profesori t'i tregojë studentit që në fillim të vitit se do ta përsëriste vitin, studenti do të bëhej pesimist dhe nuk do të mësonte asgjë. Ai do të diferencohej krejtësisht nga mësimi.
c. Dituria e Allahut. Ajo që Allahu e ka shkruar në librin (vendin) Levhi Mahfudh dhe në fletushkën e veçantë të njeriut atij nuk imponon asgjë e as nuk i pengon asgjë, dhe nuk ka argument fetar ose logjik që tregon se me përcaktim (dijeninë) nënkuptojmë imponim, detyrim në kryerje të veprave. Ajo që ndodh është se vërtet Allahu e di se filan studenti do të angazhohet dhe do të mësojë, e për të Allahu e ka shkruar (përcakton) suksesin. Allahu e di se filan studenti nuk do të angazhohet, e për të Allahu e ka shkruar (përcaktuar) dështimin. Allahu xh.sh. e di se filan njeriu do të përdorë ilaç të përshtatshëm, e për të e ka shkruar shërimin, e kështu me radhë. Pra, dituria e Allahut xh.sh., zbuluese e të ardhmes, nuk ndikon në vullnetin dhe zgjedhjen e njeriut. Allahu e di se çka do të zgjedhë njeriu, e njeriu është ai që zgjedh. Allahu e di atë para se ai ta zgjedhë. Shembulli i tillë është sikur ai i një prindi që i jep të birit të tij diçka nga të hollat, për të blere atë që dëshiron biri i tij. I biri shkon për të blerë, ndërsa prindi i thotë atij që e kishte afër: "Biri im ka për ta blerë këtë dhe këtë." Dituria e tij (prindit) mbështetej në atë që biri i tij anon më tepër. Shtrohet pyetja: Thënia e prindit (dituria e tij) a ndikon te vullneti dhe dëshira e të birit të tij në blerje, dhe a e detyron atë që kur të arrijë në shitore të blejë gjësende të caktuara (që prindi i thotë atij pranë) pa e dëgjuar atë i biri? Kështu qëndron dituria paraprake e Allahut, e të cilën ne nuk e dimë dhe as që ndikon dhe pengon në vullnetin dhe zgjedhjen tonë. Sikur ndonjëri prej profesorëve në fillim të vitit t'i thotë dekanit, se filan studenti do të jetë nga më të mirët, e filan studenti tjetër do të jetë nga më të dobëtit, por asnjëri prej studenteve këtë të mos e dëgjojë, kjo thënie e profesorit, e shkruar në letër dhe e lënë fshehur te dekani. Shtrohet pyetja se ky shkrim a do të ndikojë në rezultatin e këtyre dy studentëve. Dhe, sikur në fund të vitit t'i thuhet studentit të mirë: ky rezultat nuk është si shkak i angazhimit tënd, por është si shkak se filan profesori e ka shkruar për ty këtë, a do ta pranojë këtë sqarim studenti i mirë? Dhe, sikur studenti i dobët t'i thotë prindit të tij se shkak për dështimin e tij është se filan profesori e kishte shkruar atë që në fillim të vitit, a do ta pranojë këtë prindi i tij? Studenti i dobët pretendon në përcaktim për ta eliminuar dobësinë dhe mossuksesin e tij. Ndërsa studenti i mirë nuk pranon t'i thuhet se suksesi i tij qe i imponuar, i detyruar nga shkrimi i profesorit.
d. Ata që mendojnë dhe thonë se njeriu është i detyruar në vepra dhe nuk është i lirë të zgjedhë, ngase Allahu ia ka shkruar atë, ata bien në kundërshtim me vetveten e tyre, sepse sikur të ishin të sinqertë, ata do të mendonin dhe supozonin se janë detyruar në çdo send që e ka shkruar Allahu për ta. Ndërkaq hadithi tregon se Allahu xh.sh. e urdhëron melekun për t'i shkruar njeriut furnizimin, vdekjen, veprën e tij (mjetet punuese), a do të jetë i pafat (i mallkuar), ose me fat (i bekuar). Atëherë, ata a do të qëndrojnë në shtëpitë e tyre për t'iu ardhur furnizimi i shkruar?
Jo, ata do të bëjnë përpjekje me krejt forcën e tyre. Por, pse ata bëjnë përpjekje kur gjithçka është shkruar? Pse kërkojnë punë kur edhe kjo është shkruar për ta? Pra, ata janë në kundërshtim me vetveten e tyre, dhe nuk janë të sinqertë.
e. Ta paramendosh një shoqëri që ka bindje se njeriu është i detyruar dhe i imponuar në veprat e tij, si do të jetë ajo vallë? Do të jetë shoqëri pa norma, pa ligj, e mbushur me anarki dhe mizori. Nuk ka mundësi dorëvrasësi të pyetet për vrasjen e tij, ngase ai thotë se ishte i imponuar (e shkruar), e as vjedhësi nuk mund të pyetet për vjedhjen e tij, ngase thotë se qe i imponuar. Dhe kështu, kjo shoqëri do të jetë e çuditshme, si shoqëri e çmendur. Ca njerëz i cunguan argumentet që flasin rreth çështjes së caktimit, duke ardhur me një përfundim të përgjithshëm e të gabuar. Ky përfundim i gabuar nuk është tjetër veçse rezultat logjik i mënyrës së gabuar. Ata u bazuan në ajetin: "Me të vërtetë Allahu e humb atë që do, dhe e udhëzon atë që do." (Fatir, 80).
Është e vërtetë se kuptimi i këtij ajeti tregon se njeriu është ai që zgjedh veprën, dhe fjala "jeshau" - "do", është folje e kohës së tashme. Kryefjala e fjalisë foljore është përemri vetor ai, (i cili paramendohet). Ky përemër kthehet te përemri lidhor "men" - ”atë". Sepse, sipas strukturës së fjalisë, përemri lidhor është më afër sesa fjala e Allahut: - "Është rregull sintaksor që përemri vetor gjithmonë të kthehet te fjala më e afërt në fjali. Atëherë kuptimi i ajetit është: Me të vërtetë Allahu e humb atë që e do humbjen, dhe e udhëzon atë që e do udhëzimin”. Kush hulumton për të gjetur dhe njohur të vërtetën, Allahu do ta udhëzojë deri te e vërteta, e kush hulumton për pasione, epshe dhe ndalesa (harame), dhe nuk e donë të vërtetën, Allahu do ta çojë deri te ajo që ai dëshiron, si vërtetësi ndaj lirisë së njeriut dhe vullnetit të tij.
f. Tek elementi i njeriut që nuk i nënshtrohet vullnetit të tij kemi vetëm një dëshirë, e ajo është dëshira dhe vullneti i Allahut. Njeriu në këtë drejtim nuk ka vullnet dhe dëshirë, andaj edhe nuk do të ketë përgjegjësi për këto gjëra që nuk janë të dëshirës dhe vullnetit të tij. Këtë e kemi shtjelluar edhe më herët.
Sa i përket elementit që njeriu ka vullnet dhe dëshirë, i kemi dy dëshira: dëshirën e Allahut dhe dëshirën e njeriut. Dëshira e Allahut shihet (prezanton) në këtë element, në mundësinë që i ka dhënë (i ka bërë të mundur) njeriut të veprojë atë që dëshiron, dhe në mënyrë të përgjithshme të mos e pengojë në veprimin e tij. Sikur njeriu të donte të bënte një të mirë, ose një mëkat, vërtet Allahu është i Plotfuqishëm ta pengojë lëvizjen dhe veprimin e tij, por Ai ka dashur dhe ia ka mundësuar njeriut të veprojë atë që do ai. Ky është edhe kuptimi i ajetit: "Me të vërtetë Allahu nuk do ta ndryshojë gjendjen e një populli, përderisa ata vetë të mos e ndryshojnë vetveten e tyre". (Err-Rra'dë,11).
Çështja e ndryshimit të gjendjes i takon elementit në të cilin njeriu e ka vullnetin dhe dëshirën. Njeriu ndryshimin e fillon me dëshirën dhe vullnetin e tij, e Allahu ia realizon ndryshim aq sa dëshiron.
g. Çështja e besimit në caktimin e Allahut te sahabët dhe tabiinjtë ka pasur një rol shumë të rëndësishëm në nxitjen dhe nxitjen e tyre në vepra të mira. Kur ata e kuptuan se vdekja është e shkruar, ata shkonin në luftë (xhihad) pa asfarë frike, ngase trimëria nuk e shkurton jetën. E kur ata e kuptuan se furnizimi (risku) është i shkruar, ata largoheshin nga harami dhe pasioni, dhe e shpeshtonin sadakanë, ngase e kuptuan se të përkushtuarit ndaj hallallit (lejimit) dhe shpeshtimi i sadakasë nuk e pakësonte furnizimin. Sot disa besimtarë besimin në caktimin e Allahut po e marrin si mburojë ndaj të metave, përtacisë dhe shumë mëkateve që i bëjnë. Pra, shumë dallim i madh në mes këtyre dy kuptimeve dhe dy qëndrimeve.

9. Hadithi bazë tregon se njeriu mund të ndryshojë nga hairi në sherr (nga e mira në të keqe), dhe anasjelltas. E kjo nuk ndodh si shkak i imponimit dhe detyrimit ndaj njeriut, por plotësisht me dëshirën dhe vullnetin e tij, e për këtë edhe ai mbetet përgjegjës. Kjo është shenjë për atë që vepron të keqen dhe është i mashtruar nga vepra e tij, të ndryshojë dhe ta hapë derën e pendimit.
Sa i përket kuptimit të hadithit: "fejesbiku alejhil kitabu” - "atëherë atij i paraprin libri" (dhe fiton), nuk ka kuptimin e imponimit dhe detyrimit, por tregon se Allahu saktësisht e di fundin e njeriut. Përfundimi i njeriut tek Allahu nuk mbetet dilemë diskutuese (supozuese, parashikuese) që në fillim të jetës së njeriut, siç ndodh te dituria e njeriut, që çdo çështje nga fillimi i mbetet joprecize e parashikuese, supozuese. Njerëzit gjërat i marrin me paramendim, andaj gabojnë. Ndërsa Allahu xh.sh. gjërat nuk i parasheh, por i merr si të sakta dhe precize. Kuptimi i kësaj pjese të hadithit është: Vërtet njerëzit mashtrohen në fillim, dhe e parashohin përfundimin ashtu siç ka qenë fillimi, ndërsa tek Allahu nuk ka parashikim. Ai e di saktësisht këtë, e ka shkruar atë, dhe patjetër do të ndodhë në mënyrën identike, ashtu siç ka qenë në diturinë e Allahut. Kështu e vërteton diturinë paraprake, si dhe vërtetohet ajo që është shkruar në libër, para se ai të krijohej.
Pra, ky hadith nuk ka të bëjë me imponimin dhe detyrimin, por ky është argument për diturinë e saktë hyjnore.
10. Përfundimi i njeriut është dy llojesh:
a. Përfundim që shlyen të kaluarën. Sikurse besimi që e shlyen pabesimin (kufrin), ose pabesimi që e shlyen besimin, edhe pendimi e shlyen mëkatin. Njeriu do të mbetet përgjegjës për atë të dytën (të mëvonshmen).
b. Përfundim që nuk e shlyen të kaluarën. Pra, ai që vdesë dhe ka qenë duke vepruar, edhe mirë, por edhe keq, vdekja nuk ia shlyen veprat e të kaluarës. Njeriu mbetet përgjegjës për të gjitha veprat e kaluara dhe të tanishmet (pastajme). Këto përfundime nuk bëhen ndryshe veçse me dëshirën dhe zgjedhjen e njeriut. Në kontekst me këtë, Allahu xh.sh. thotë: ”Atëherë, kushdo le të besojë, e kushdo që dëshiron mos të besojë...” (El Kehf, 29).

(Fund)


(4) El Vafij fi sherh el Erbeijn en-nevevije. Dr. Mustafa Buga. Muhjidin Mistev f. 22. Botimi X, 1997, Daru Ibën Kethir. Damask.
(5) Ihjau ulumi din. Ebu Hamid el gazali. v. 2, f. 51.
(6) Sahihul Muslim, v. 4, f. 2044. Kitabul Kader, nr. 2653.