Silsilet e dijetarëve islamë, njashtu sikurse edhe isnadi tek shkenca e hadithit, janë të lidhura në fund të tyre me Pejgamberin a.s. si transmetues dhe interpretues i shpalljes së fundit hyjnore. Muhamedi a.s. Eshtë shpjeguesi më autoritativ prandaj çdo dije, për të qenë e besueshme, është dashur të transmetohet më pas besueshëm nga brezi në brez.

Analizë

Kjo metodë e përcjelljes së njohurive quhet menhexhun-nakl (metoda tradicionale).(1) Pas Pejgamberit a.s. kjo silsile e Kafit përfshin zinxhirin e dijetarëve që tregon vërtetësinë dhe autenticitetin e medhhebit hanefi.(2)
Në biografinë 2 përmenden Hulefa-i rashidinët (Halifët në rrugën e drejtë) dhe sahabiu Abdullah b. Mesudi. Ai, gjatë hilafetit të Umer b. Hatabit, ishte gjykatës në Kufe dhe, gjatë qëndrimit të tij, ai ia përcolli dijen popullatës së atjeshme dhe kontribuoi në formimin shkollës së hershme irakiane në fikh.
Në biografitë numër 3, 4, dhe 5, duke filluar nga kadi Shurejh deri te mësuesi i Ebu Hanifes, Hamad b. Ebi Sulejman, i përkasin rrethit të dijetarëve të cilët në Irak janë formuar rreth Ibën Mesudit dhe përfaqëson një lidhje në zinxhirin e transmetimit të njohurive mes Ebu Hanifes dhe Halifëve të Drejtë.
Me biografinë 6 të Ebu Hanifes fillon historia e shkollës juridike hanefite. Duke u mbështetur në traditën e shkollës së hershme irakiane, Fbu Hanife zhvillon dhe rafinon metodologjinë e interpretimit të burimeve të Sheriatit dhe nxjerrjen e rregullave juridike. Bazuar në këtë metodologji, e zhvilluar kryesisht në diskutime që Ebu Hanife kishte me nxënësit e tij, formohet e tërë shkolla e mendimit juridik.
Të mësuarit e kësaj shkolle e vazhdojnë nxënësit e Ebu Hanifes, kurse atë sistematikisht e shkruan Muhamed b. Hasan esh-Shejbani (biografia 7) në gjashtë librat bazë (el-asl). Ky dijetar shërben si gjykatës në krahinat lindore të Hilafetit (në Iranin e sotëm), dhe tek ai janë arsimuar nxënësit e shumtë të cilët do të vazhdojnë të zgjerojnë njohuritë islame dhe me këtë edhe medhhebin hanefi në pjesë të Azisë Qendrore.
Biografitë nga nr. 8 (Ebu Hafs el-Kebir Ahmed b. Hafs el-Buhari) deri në biografinë nr. 19 (Ebulfadi Muhamed ibën Muhamed b. Nasir el-Buhariu) i referohen Ulemave në Transoksani, e njohur në epokën klasike myslimane si Ma wara’-en nehr (pjesët në anën tjetër të lumit). “Lumi” i përmendur këtu është Oksusi, gjegjësisht Xhejhuni, gjegjësisht Amu Darja. Gjeografët myslimanë e quanin vendin në anën tjetër të Amu Darjas Ma wara’-en nehr, kundrejt Horasanit, i cili qëndron para Amu Darjas dhe u quajt Ma dune en-nehr (Toka deri te lumi).
Kufijtë e Transoksanisë kanë ndryshuar gjatë historisë, por ky rajon në bazë përfshin pellgjet e lumit Zarafshan - i njohur si Sogdia — pjesët deri te pellgjet e lumit Sir Darja (Sajhun), në veriperëndim deri te Horezmi, në lindje deri te Fergana dhe përmes maleve Tien Shan, në Turkistanin Lindor apo kinez (Sinkjang). Sot këto zona i përkasin republikave të Azisë Qendrore: Uzbekistanit, Kazakistanit, Taxhikistanit dhe Kirgistanit, si dhe Kinës.(4)
Kutejbe b. Muslim el-Bahili, guvernatori i Haxhaxhit i provincës lindore të Hilafetit, e ka çliruar Transoksaninë dhe e hapi qytetin Buhara ndaj fesë isame dhe ka ndërtuar xhaminë e parë në vitin 941712-13(5)
Në fillim të periudhës abasite, Transoksiania është integruar plotësisht në kuadër të shtetit mysliman si një krahinë e vetme. Qytetet transoksianike si Semerkandi (qyteti kryesor), Buhara, Belh, Tirmidh, Amul, Farab, Kish, Nesef, Fergana, Uzgend, Hoxhend, Shas etj. do të bëhen qendra të kulturës islame me emrat e dijetarëve të njohur myslimanë. Rëndësia e Transoksanisë si një qendër e kulturës islame tregohet nga fakti se shumica e autorëve të koleksionevel përmbledhjeve më autoritative të hadithit janë nga ky rajon apo në afërsi të tij, si dhe themeluesi i shkollës maturidite.(6)
Imam el-Buhari (v. 256/870) është nga një prej qendrave më të famshme të Transoksianisë,
Imam Muslimi (v. 261/874) është nga Nisaburi në Horasan, në kufi me Transoksaninë,
Davud es Sixhistani (v. 275/888) është gjithashtu nga Horasani,
Imam El-Tirmidhi (v. 279/892) është nga Transoksania,
Imam En-Nesai (v. 303/915) është nga Horasani
Imam Ibën Maxhe (v. 273/886) është nga Kazvini në pjesën qendrore të Iranit.
Imam Ebu Mensur el-Maturidiu (v. 333/944.), themeluesi i shkollës maturidite në akaid — është nga rrethina e Semerkandit, po ashtu edhe një numër i konsiderueshëm i juristëve hanefi që janë përmendur në silsilen e Kafit janë nga po kjo rrethinë.(7)
Rajonet e Horasanit dhe Transaksonisë në shekullin IX-X ishin prej më të qëndrueshmeve politikisht. Ato ishin nën sundimin e dinastisë samanide, rreth sundimtarëve të së cilës Ibën Hal-likani ka thënë: “Sa i përket sundimtarëve samanidë, ata ishin sundimtarë të Transaksonisë dhe të Horasanit. Ata ishin më të mirët e sulltanëve... ata (sundimtarët samanidë) zakonisht kishin qëndruar besnikë ndaj drejtësisë, fesë dhe dijes” Prandaj në një atmosferë të tillë të stabilitetit politik, të drejtësisë sociale, prirjeve fetare dhe përpjekjeve shkencore, kushtet e nevojshme për punë të lirë dhe të ndershme inte- lektuale ishin të arritshme.(8)
Rajoni i Horasanit dhe Transoksanisë ishte një vijë kufitare e botës muslimane në Azinë qendrore, intelektualët e së cilës, duke qenë në një hapësirë të tillë gjeografike, shqetësoheshin për mbrojtjen e doktrinës islame prej sulmeve të jashtme. Ulematë e Transoksanisë, që jetonin në kufi të Hilafetit, e kishin shumë të zhvilluar ndjenjën e misionit (davetit). Në saj të këtyre misionarëve fiset turke, që jetonin përtej kufijve të shtetit mysliman, pranuan Islamin.(9) Ky rajon ishte prej rajoneve më të avancuara në shkencë.
Pas pranimit të Islamit, fiset turke u bënë shpejt një faktor i rëndësishëm politik. Dinastia turke e Selxhukëve (430/1038— 552/1157) vendosi pushtetin mbi Transoksaninë, Horasanin dhe shumicën e Iranit dhe Irakut, si dhe u bë mbrojtës i halifëve abasidë në Bagdad. Duke i respektuar mësuesit e tyre të parë në fe, selxhukët i dhanë mbështetje të plotë Ehli Sunetit dhe medhhebit hanefi. Edhe ulematë e Transoksanisë i vendosën në pozitën e myftinjve dhe kadilerëve në territoret e tyre. Gjatë shekujve V (XI), VI (XII) dhe VII (XIII), autorët më të njohur të medhhebit hanefi ishin nga Transoksiania.(10)
Rrethanat e reja historike shpjegojnë praninë e një numri të madh të ulemave nga ana tjetër e lumit Amu Darje në silsilen e Hasan KafIut.
Të tre dijetarët e përmendur në silsilen me nr. 20, 21, 22 janë të lidhur gjeografikisht me Halepin dhe Kajron. Dy prej tyre — Es-Signaki dhe Kavamuddin el-Kaki — janë me origjinë nga Transoksania, por emigruan në Sham dhe Egjipt. Ata ishin pjesë e një vale të migrimit të dijetarëve muslimanë nga Lindja në pjesët perëndimore të Hilafetit, të shkaktuar nga pushtimi i mongolëve.
Në vitet 615/121 dhe 616/122, përballë vërshimeve mongole, ranë disa nga qytetet e Transoksanisë, si: Balasagun, Buhara, Farabi, Semerkandi dhe të tjerë. Një pjesë e ulemave e lëshoi Transoksaninë dhe lëvizi drejt pjesëve qendrore të Halifatit dhe më tej, në veriperëndim, ku autoritetin e kishin ejubitët dhe më vonë dinastia e memlukëve.
Migrimi i ulemave në perëndim të Hilafetit u ndal vetëm në shek. VII (XIV). Prandaj, dy dijetarë nga silsila e Kafiut janë të lidhur me territoret e memlukëve.
Dijetarët e përmendur nga numri 23 (Shemshudin el-Fenari) deri te mësuesi i Kafiut, Kara Jilan Jahja- efendiu (nr. 28.), i përkasin zonës gjeografike Bilad-i Rum (vendeve bizantine).'(11)
Turqit selxhukë e quajtën Anadollin “Bilad-i Rum” ose “Rum” për arsye se, në atë kohë, ishte nën zotërimin e romakëve (Rum) të Lindjes. Në fakt perandoria kishte origjinë latine (romake), por ishte helenizuar nga ana kulturore.(12)
Turqit selxhukë, nën sundimin e sulltan Muhamed Alp Arslan b. Davudit (455/1063 – 465/1072), zhvilluan betejën që do të vendoste të ardhmen e Anadollit, më 1071, në Malazgirt (Manzikert). Gjatë zotërimit të Anadollit nga Devleti i Selxhukëve, si sundimtar i pjesës qendrore u caktua komandanti Sulejman. Në vitin 473/1080, ai e zgjeroi territorin e tij deri në brigjet e Detit Marmara dhe Fgje, duke e detyruar kështu perandorin romak
Aleks Komenin të paguante një taksë vjetore. Territori që ishte nën degën e tij, të Dinastisë së selxhukëve, njihej si “Sulltanat i Rumit” dhe sulltanët quheshin në gjuhën arabe “Çezarët e Romës”, si shenjë treguese e zotërimit të tyre në pjesën lindore të Perandorisë “Romake.”(13)
Në perëndim të shtetit të selxhukëve të Anadollit, në vitin 1299, u vendos principata e osmanëve.
Në zonat kufitare (bejlik) të shtetit selxhuk në Anadoll, në vitin 1289, u formua Emirati i Osman Gazit. Sundimtarët e parë dhe korniza administrative e Emirateve (Bejlikeve) Osmane ishin më të përkushtuarit ndaj Islamit. Ata ishin simbol për shpëtimin dhe lumturinë e gjithë njerëzimit. Qenë përcaktuar për të realizuar bashkimin e Anadollit mysliman.(14)
Kjo principatë, me kohë, është rritur dhe është shndërruar në një shtet që ka sunduar nga Irani në Ballkan, nga Krimeja në Afrikën veriore, në Egjipt, Siri, Irak dhe Jemen.(15)
Osmanlinjtë, ndoqën shembullin e selixhukëve, vazhduan vlerësimin e ulemave hanefi, sidomos ata me origjinë nga Transoksania. Shumë prej këtyre dijetarëve erdhën në territorin osman dhe morën funksione gjyqësore, jurisprudenciale dhe arsimore.
Mes tyre ishte Shemshudin el-Fenari, me origjinë nga një fshat në Iran, i cili e lëshoi Egjiptin e memlukëve dhe erdhi në Anadoll që të bëhet i pari myfti enam, respektivisht më vonë shejhul islam i shtetit osman.
Meqenëse drejtimi i zgjerimit të shtetit osman ishte drejt Perëndimit, edhe medhhebi hanefi është përhapur në atë drejtim. Prandaj, në silsilen e Kafit ne gjejmë dijetarët që lidhen me qytete si Bursa, Izniku, Edirneja dhe Stambolli. Nga këto qytete, tri prej tyre ishin kryeqytet i shtetit osman. Sigurisht më i rëndësishëm në mesin e tyre ishte Stambolli, i cili që nga çlirimi i tij më 29 maj 1453 deri më 3 mars 1924, do të ishte Darul-hilafe (selia e hilafetit) dhe qendër e dijes islame.
Grupi osman i dijetarëve të Kafut konsiderohet të jetë elita e ulemave të shtetit osman.
Aty është i pari myfti enam, gjegjësisht shejhul islami (Shemsuddin el-Fenari), kadiu i parë i Stambollit (Hidr-beu), ripërtëritësi i dijeve islame në shek. 9/15 (Kemal-pasha- zade) dhe ndihmësi i tij, që ishte edhe mësuesi i Kafit, Kara Jilan-efendi.
Me zgjerimet osmane dhe përhapjen e Islamit në Ballkan referenca gjeografike e termit Rumeli zhvendoset më tej në perëndim, duke u ndalur në Gadishullin Ballkanik. Për myslimanët e Ballkanit, Stambolli me medresetë e tij të famshme, u bë qendër e re kulturore. Në gjysmën e dytë të shekullit 10/16 Stambolli ishte qendra tashmë e njohur e dijeve islame dhe “dijetarët e Rumit i kishin tejkaluar të tjerët në të gjitha shkencat dhe disiplinat.”(16)
Myslimanët e rinj filluan të shkonin për të studiuar në qendrën e re shkencore të Islamit. Njëri nga të rinjtë — i takon brezit të tretë të myslimanëve në Bosnje — Hasan Kafi nga Prusca, do të bëhej një hallkë në zinxhirin e transmetimit të njohurive islame (biografia nr. 29).
Studentët e Hasan Kafit, Alaudin Ali b. Mustafa b. Husamuddin Shejh-zade (Shehoviç), Muhamed b. Ahmed b. Sejfuddin Aga-zade (Agiç) dhe mulla Muhamed b. Hasan (biografia nr. 30) përfaqësojnë fundin e hapur të kësaj silsile dhe fillimin e disa silsileve të reja të shkruara dhe të regjistruara në ixhazetnamet dhe në kopertinat e dorëshkrimeve, të cilat janë shkatërruar gjatë luftërave që do të tronditnin Evropën Qendrore dhe Ballkanin në shekujt e ardhshëm.

Përfundim

Analiza historike dhe gjeografike e silsiles së Hasan Kafi Prushçakut tregon rrjedhën e mëposhtme të transmetimit të njohurive islame në interpretimin e shkollës juridike hanefite nga Arabia (shekulli 1/6) deri në Ballkan (shekulli 10/16), gjegjësisht: Hixhaz - Irak - Transoksiani - Kajro - Halep - Anadoll - Stamboll — Ballkan. Kjo tregon së në zingjirin e bartjes së dijes nuk ka hallka të humbura. Dija është bartur nga mësuesi te nxënësi, gjeneratë pas gjenerate, deri në ditët tona.
Ky përfundim mund të testohet më tej me të studiuarit e biografisë së ulemave të Ballkanit të periudhës së hershme osmane dhe ixhazetnameve të tyre.(17)
Sidoqoftë, dallimet mund të paraqiten në lidhje me transmetimin e dijes nga Anadolli drejt Bosnjës, gjegjësisht Ballkanit, por jo në lidhje me transmetimin e medhhebit hanefi nga qendra dhe djepi i tij deri te turqit osmanë.

Çeshtja e pasimit të medhhebit

Shumica dërmuese e myslimanëve të sotëm ndjekin medhhebin e tyre të veçantë. Dijetarët e një medhhebi janë bazuar mbi metodologjinë e themeluesit të medhhebit të tyre, gjatë interpretimit të burimeve parësore dhe dytësore dhe synimeve të Sheriatit. Cilësitë e themeluesve të medhhebeve ishin në nivelin më të lartë. Asnjë nga katër imamët nuk e ka kundërshtuar Kuranin dhe Sunetin.


____________________
1. Shih: Aisa “Abdurrahman, Mukaddime fi'l-menhedz (el-Kahire: Ma 'hedu'l-buhusi ve d-dirasati’l-arebijje, 1971.), 116 e tutje, sipas: Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
2. Krahaso: Umer Sulejman el-Eshkar, Tarihu’l-fikhi’l-islamijji (Bejrut: Mektebetu'l-felah, 1402/1982), 86-87.
3. Shih: The Encyclopaedia of Islam, new edition (Leiden: E.J. Brill, 1986.), 5:852-839 s.v. “Mawara'al-nahr”, hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
4. Shih: The sipas: Fikret Karcic, Kako je Encyclopaedia of Islam, 852, sipas: Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
5. Prof. dr. Mehmet Maksudoglu, Historia osmane dhe institucionet, Tiranë, Alsar, 2013, f. 62.
6. Shih: Muhamad Zubayr Siddiqi, Hadith Literature: Its Origin, Development and Special Features (London: The Islamic lext Society, 1993.), 53-69, sipas: Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
7. Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
8. Mustafa Ceric, Rrënjët e teologjisë sintetike në Islam, Ebu Mensur el Maturidiu, Shkup, Prishtinë, Tiranë, Logos-A, 2015, f. 45.
9. Po aty, f. 47.
10. Shih: Vrilfred Madelung, op.cit. 140-141, sipas: Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
11. Shih: The Encyclopaedia of Islam, 8:601-612, s.v. Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
12. Prof. dr. Mehmet Maksudoglu, op. cit., Shih fusnotën 11, f. 69.
13. Po aty, f. 71.
14. Po aty, f. 76.
15. Hayreddin Karaman, op. cit., f. 267.
16. Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.
17. Fikret Karcic, Kako je hanefijski mezheb dosao u Bosni, op. cit.