Dijetarët e të parëve tanë ishin shumë të përpiktë. Edhe pse ishin të njohur si imamë aktivë - muxhtehidë nga frika se mos gabonin për lejimin e haramit dhe për ndalimin e hallallit, largoheshin nga fetvatë dhe mbështeteshin në njëri-tjetrin.

Imam Shafiu tregonte se gjykatësi Ebu Jusufi, shok i Ebu Hanifes, të ketë thënë: “Unë njoh dijetarë tanët të shquar, që urrejnë të japin fetva (vlerësim), përkatësisht që urrejnë të thonë se kjo është e lejuar kurse kjo e ndaluar, përveç asaj që është e qartë në Kur`an dhe nuk ka nevojë për koment.(1)
“E kush është futur në punë të dyshimta, është futur në haram.” Dyshimet nuk janë një lloj si harami por shtrohet një pyetje: Si mund të ndodhë nëse dikush ka ra në punë të dyshimta, të vlerësohet se është futur në haram (gjëra të ndaluara)?

Rreth kësaj i kemi dy supozime:

Raporti i dyshimeve ndryshon ndërmjet nesh dhe Allahut xh.sh. Derisa te ne konsiderohen dyshime, tek Allahu xh.sh. janë ose hallall ose haram . Për këtë arsye disa dyshime vërtet janë hallall, por ai që i bën të gjitha dyshimet pa dallim, do t`i bënte edhe haramet pa i hetuar. Në këtë rast ai nuk është mëkatar, por ka humbur shpërblimin për vazhdimin e tyre. Ai futet në të këqija të haramit edhe më, pasi harami ende s`është i qartë. Të gjitha haramet janë të këqija. Ai që vazhdimisht dyshon, pa u ruajtur fare prej tyre, ndodh të zhytet në haram qartazi. Kur është fjala për dobësimin e shkallës së besimit, njeriu nuk ka shkallë të caktuar të besimit, por gjithnjë është në ngritje ose në stagnim të tij. Nganjëherë imani i tij është më aktiv, nganjëherë më pasiv, për këtë arsye Allahu xh.sh. i ka mbështjellë haramet me mekruhate (gjëra të urryera), kurse vaxhibet i ka mbështjellë me mendube (gjëra të pëlqyera).
Ai që largohet gjithnjë nga gjërat e urryera (mekruh), nëse ndonjëherë ndodh t`i dobësohet shkalla e besimit, do t`i bëjë disa gjëra të urryera, por megjithëkëtë do të jetë larg haramit, kurse ai që vazhdimisht bën gjëra të urryera (mekruh), nëse i pakësohet imani, shumë shpejt futet në haram. Kështu ndodh edhe me atë që i kryen gjithnjë detyrimet, farzet, synetet, nafilet, etj.. Nëse këtij do t`i dobësohej imani, do t`i linte vetëm disa synete, ose nafile, por jo edhe farzet (obligimet). Ndërsa atij që i kryen vetëm detyrimet (farzet), nëse do t`i dobësohej shkalla e besimit (imanit), do t`i linte disa farze. Kjo është një karakteristikë e fesë islame, e cila nuk haset në asnjë fe tjetër.

Parimisht gjërat janë të lejuara, derisa të mos ketë tekst për ndalimin e tij.

Vërtet, të gjitha begatitë dhe gjërat që ka krijuar Allahu xh.sh., janë të lejueshme dhe se ndalimi caktohet vetëm në bazë të tekstit të qartë dhe konkret të hartuar nga Ligjdhënësi. Nëse teksti nuk është i qartë në argumentim, ose nuk është i shkallës së vërtetë (sahih), si disa hadithe që nuk janë autentike, një gjë e tillë është e lejueshme. Lidhur me këtë Allahu xh.sh. thotë: “Ai, Allahu, është që për ju krijoi gjithçka ka në qiej dhe në tokë.” (El Bekare, 29) “Dhe për ju ka nënshtruar çka ka në qiej dhe në tokë, të gjitha janë prej Tij”. (El Xhathije, 13) “O ju, që keni besuar, hani ushqime të këndshme që jua kemi dhuruar Ne dhe nëse jeni adhurues të Allahut, bëhuni mirënjohës të Tij”. (El Bekare, 172) “Me të vërtetë (Allahu xh.sh.) jua ka ndaluar t`i hani ngordhësirat, gjakun e derdhur, mishin e derrit dhe ato kafshë që kurrsesi nuk theren në emër të Allahut”. (El Bekare, 173)
Në ajetet e para të Kur`anit flitet për gjëra të lejueshme, ndërsa në dy të fundit edhe më tepër bëhet e qartë dhe duket dallimi ndërmjet të lejuarës dhe të ndaluarës.(2)
Këtu është edhe një rregull e përgjithshme e jurisprudencës islame që i bën të qarta shumë dilema. Kjo rregull është e lidhur ngushtë me pijet që përmbajnë alkool.

Çdo send që është dehës është edhe haram

Kjo rregull mbështetet në hadithin e të Dërguarit s.a.v.s., në të cilin thuhet: “Çka deh, edhe shumica edhe pakica e saj, është haram”.(3)
Kopshti (El-hima) është vend i caktuar i mbretit për të ruajtur vetëm kafshët e tij. Himen është vend i ndaluar, ku bariu ruan kopenë dhe i ndal ato të mos futen në të. Nëse çdo mbret ka ligj të caktuar se çka është e lejuar dhe çka është e ndaluar, a është e logjikshme që Allahu xh.sh. Mbret i mbretërve, Krijues i kozmosit dhe i njeriut, ta ketë lënë këtë hapësirë pa ligjin e Tij të caktuar se çka është e lejueshme dhe çka është e ndaluar?!
Nuk ka dyshim se Allahu xh.sh. nuk ka lënë gjë pa ia caktuar vendin, deshi dikush apo nuk deshi, e respektoi apo nuk e respektoi. Në Islam çdo gjë e ka pozitën e vet. Kjo është edhe një veçanti tjetër e Islamit, -një sistem universal,- që përfshin vënien (sistemimin) e çdo gjëje brenda këtyre konditave, e ato janë: vaxhib (detyrim), haram (e ndaluar), mekruh (e urryer), mendub (e pëlqyeshme) dhe mubah (e lejuar). Hadithi vazhdon sqarimin se në qenien njerëzore është një prijës që drejton këtë qenie. Ky prijës është zemra. Zemra krahasohet me prijësin (udhëheqësin), se me përmirësimin e prijësit përmirësohet populli.(4)
Kjo e bën të qartë rolin e zemrës, si një mekanizëm vendimtar, me mundësi të madhe drejtimi, saqë çdo “direktivë” e trupit varet prej saj. Për këtë arsye shëruesi i ymetit, Muhamedi s.a.v.s., ia kushtoi një rol të rëndësishëm zemrës dhe preferonte që sa më tepër të mbushej zemra me devotshmëri, përkujtim (dhikër), dashuri dhe nderim për Allahun xh.sh., me përkushtim dhe me modesti.
Në një lutje, Muhamedi a.s.,thotë: “O Zoti im të lutem të kem zemër të pastër”. Kjo lutje kishte për qëllim pastrimin e zemrës nga dridhjet shpirtërore, ndjenjat dhe dëshirat që janë në kundërshtim me ligjin hyjnor e që janë të ndaluara kategorikisht, si p.sh.: urrejtja, zilia, xhelozia, mendjemadhësia, dyfytyrësia, koprracia dhe arroganca. I Dërguari a.s., përpiqej me ngulm dhe ishte i përqendruar tërësisht në zhdukjen e këtyre sëmundjeve, si dhe ruhen të mos i zërë ndonjë sherr i tyre.
Thuhet në “Musnedin” e Ahmedit se Muhamedi a.s., të ketë thënë: “Besimi i njeriut nuk qetësohet derisa të mos rehatohet zemra”. Fjala qetësi nënkupton rënien e lëvizjeve trupore të drejtuara nga zemra, kurse fjala rehatia, lëvizjet dhe dëshirat e zemrës, derisa të mos vihen nën urdhrat e imanit (besimit).

Qenia njerëzore është e përbërë nga pesë elemente:

Trupi- veprimtaria e tij lidhet me përmbarimin e vendimeve.
Shpirti - është fuqi potenciale që i mundëson trupit t`i përmbarojë vendimet. Kjo i përngjan funksionimit të radios me rrymë elektrike. Trupi është element material i mekanizmit përmbarues të qenies njerëzore, ndërsa shpirti është element i brendshëm i këtij mekanizmi (zbatues).
Mendja- është forcë e të menduarit, pa të cilën nuk mund të arrijmë asnjë njohuri. Veprimtaria e saj është të paraqesë propozime që janë të vërteta dhe të dobishme. Mendja nuk merr vendime e as nuk jep urdhra, por vetëm bën propozime. Shpeshherë ndodh që njeriu të bindet për një punë që s`e ka bërë kurrë.
Nefsi (epsh - roli i tij është të bëjë propozime, të interesit dhe të synimeve që trajtohen si të dobishme.
Zemra- është ajo që i vëzhgon (dëgjon ) propozimet që i bëhen asaj dhe zgjedh disa prej tyre. Pastaj jep urdhra dhe merr vendime që ua drejton shpirtit dhe trupit për t`i zbatuar.

Zemrat janë disa llojesh:

- Zemra e pastër, që zgjedh vetëm mirë dhe urdhëron vetëm për të mirë. Thotë Allahu i Lartësuar: “Në ditën kur nuk do të bëjnë dobi as pasuria as djemtë, por vetëm kush vjen te Zoti me zemër të pastër”. (Shuara, 88)
-Zemra e sëmurë, që zgjedh të keqen dhe urdhëron për të keqen. Allahu i lartësuar thotë: “Në zemrat e tyre ka sëmundje (injorancë), Allahu ua shtoi atyre sëmundjen”. (El Bekare, 10) Kjo zemër ka nevojë për shërim dhe shërimi është afër.
- Zemra e vdekur ose e ngurosur është ajo që e ka kapluar sëmundja në tërësi dhe është shumë larg shërimit. Allahu xh.sh. thotë: “Mjerë ata që zemrat i kanë të ngurta (të pandjeshme)”. (Ez-Zumer, 22) Për zemrën, për të cilën flet hadithi, nuk ka argument të prerë si është përbërja e saj. Mund të jetë pjesë e brendshme, shpirtërore, por mund të jetë edhe aso pjese materiale, siç është (zemra normale) e njohur te ne. Kjo e fundit bazohet në fjalët e të Dërguarit a.s., që e përshkroi si copë mishi të vendosur në gjoks.
Allahu xh.sh. thotë: “Nuk i kanë sytë të verbër, por të verbra i kanë zemrat
e tyre që i kanë në kraharor”. (El Haxh, 46).Në thirrjen për rrugë të Allahut xh.sh. është shumë me rëndësi të përqendrohemi në pozitën që zemra duhet ta ketë në mesin e besimtarëve. Se komunikimi vetëm me mendjen është vetëm teori dhe nuk krijon sjellje, as moral. Patjetër duhet të bashkohet komunikimi i mendjes me atë të zemrës. Kjo është metodologji prej së cilës pritet sukses.
Për shumë shekuj Islami në këtë metodologji e edukoi shoqërinë dhe ngriti qytetërimin në nivel botëror. Qytet ërimi më i gjatë që njeh bota, ishte ai islam. Ky program edhe sot është i përgatitur për ngritjen e njerëzimit që rënkon nga vuajtjet dhe nga problemet e qytetërimit.



1) El ummu li Shafii, v.7, f. 317.
2) Dirasat fil hadithi en-nebevij.f.14.
3) El mugnij li ibni Kudame, v.10, f.326.
4) Mukadime kitabi: Hedju nebevij fi rekaik, f.10