"Ilmul Kelami është shkenca që përmban argumentet rreth çështjeve besimore, duke u mbështetur në argumente logjike (racionale) si dhe demantimin e besimeve të risimtarëve (bidatçinjëve), të devijuara nga medhhebi i Ehli Sunetit" (Ibën Halduni)


Ç’është Ilmul Kelami?

Është më se e domosdoshme të flitet për dimensionet e shkencës së akides, Ilmul Kelamit, për të njohur realitetin e kësaj shkence. Duke e ditur se realiteti i diçkaje paraqitet përmbledhur në një ose më shumë fjali përshkruese që ne e quajmë definicion. Dijetarët e akides kishin interesim të madh rreth studimit dhe hulumtimit më të gjerë edhe në shkencat racionale, siç është shkenca e logjikës, e cila i kushton rëndësi të veçantë çështjes së definimit të gjërave. Prandaj kur dijetarët definojnë shkencën e akides ose kelamit, kanë për objektiv që ai definicion të mos përfshijë diçka tjetër përveç asaj që përmban kjo shkencë, si dhe të mos mbetet jashtë përkufizimit diçka nga ajo që kjo shkencë e studion. Më poshtë do përmendim disa nga definicionet më të njohura nga dijetarë të akides, sociologë dhe studiues islamë:
Adudedin el-Ixhij, e përkufizon Ilmul Kelamin si: “Shkenca, përmes së cilës përfitohet kapaciteti i nevojshëm për të aprovuar çështjet besimore fetare, nëpërmjet parashtrimit të fakteve dhe demantimit të dyshimeve.”(1)
Sadudin Teftazani, e përkufizon këtë shkencë si: “Shkenca që studion besimet fetare (islame), duke u bazuar në argumente të prera.”(2)
Sociologu i shquar islam, Ibën Halduni, i jep kësaj shkence përkufizimin e tij: “Shkenca që përmban argumentet rreth çështjeve besimore, duke u mbështetur në argumente logjike (racionale), si dhe demantimin e besimeve të risimtarëve (bidatçinjëve), të devijuara nga medhhebi i Ehli Sunetit.”(3)
Kjo shkencë gjatë kohës u quajt edhe me emra të tjerë që qëndrojnë si sinonime të Ilmul Kelamit, si: Ilmu Tevhid, Ilmul Akideh apo Akaid, El Fikhul Ekber, Ilm Usuli Din etj.

Zanafilla dhe arsyeja e shfaqjes

Dijetarët islamë me kohë ishin angazhuar përmes reflektimeve të tyre shkencore në shpjegimin e fesë në përgjithësi dhe besimit në veçanti. Disa nga ta ishin shumë aktivë në përballjen e tyre me disa devijime që shfaqeshin kohë pas kohe në shoqërinë islame, për shkak edhe të zgjerimit të hovshëm, nëpër vise që më parë kishin pasur besime të tjera dhe tradita të ndryshme. Imam Ebu Hanife (v.150) udhëtonte shpesh nëpër qytete asokohe, që t’i demantonte mendimet dhe besimet e gabuara.(4) Fjalët e Imam Malikut (v.192) rreth temave të ndryshme besimore mbahen mend dhe kultivohen me respekt edhe sot e asaj dite. Imam Shafiu (v.204) njihej për argumentim të fortë në shumë çështje akaidore, sa që Imam Bagdadiu (v.428) e konsideronte prej mutekeliminëve të parë bashkë me Ebu Hanifen.(5) Imam Ahmedi (v.241) në kohën e tij u bë simbol i qëndresës përballë persekutimit mutezilitë rreth temës se krijimit ose jo të fjalës së Zotit.
Megjithatë, këta kolosë më shumë merreshin me studimin e çështjeve praktike të fesë,(6) se sa me ato të detajeve teorike, që shumë prej tyre asokohe nuk shiheshin me sy pranimi, për shkak se mbi këto çështje, nuk sendërtohej ndonjë veprim praktik. Dhe si i tillë, diskutimi rreth temave të tilla teorike, shihej sikur hapje debati për diçka që njerëzit nuk dinin. Njësoj qëndronte puna edhe me meseletë e fikhut.(7) Asokohe nuk parashtroheshin pyetje hipotetike rreth gjërave që nuk kishin ndodhur njëmend. Edhe po të ndodhte të parashtroheshin pyetje të tilla, shumë prej dijetarëve, nuk përgjigjeshin në to derisa ato të ndodhnin në realitet. Përjashtim bënte shkolla e Imam Ebu Hanifes,(8) me parashtrimin e pyetjeve hipotetike dhe trajnimin e fukahave rreth përgjigjeve adekuate, për çfarë u bë edhe cak i disa kritikave, për shkak të kundërshtimit të frymës së përgjithshme, e cila rekomandonte një heshtje përveç në pyetjet rreth të ngjarave praktike.
Edhe në rrafshin akaidologjik qëndronte e njëjta situatë. Debatet që do krijoheshin rreth tematikave jo detyrimisht të prekshme për jetën reale të shoqërisë së atëhershme, nuk kishin si të kenë përkrahje, sepse sikur largonte masën e gjerë nga një lloj pragmatizmi praktik në një debat që nuk prodhonte fryt në praktikën ditore. Përjashtim bënin vetëm meseletë mbi të cilat zhvillohej debat i gjerë, qoftë fetar apo politik, siç ishin meseletë në të cilat u mbështetën grupet e mutezilëve, havarixhëve, murxhiave, xhehminjëve, etj. Në situata të tilla, debati ishte i ashpër në shoqërinë islame dhe natyrshëm ndikimi socio-politiko-fetar ishte shumë i theksuar dhe si i tillë donte përgjigje. Në këto raste, shpeshherë debati kishte edhe ndikim praktik në zhvillimin e ngjarjeve me karakter socio-politik, siç ishte rasti me çështjen e tekfirit nga havarixhët, apo se Kurani është i krijuar apo jo etj.. Për shkak të meselesë së parë u zhvilluan beteja të mëdha, kurse rreth debateve të së dytës, u maltretuan shumë dijetarë.
Në këtë situatë, brenda shoqërisë islame kishin lindur mendime, të cilat mundoheshin të jepnin një shpjegim për parimet e besimit. Në to printe grupi i mutezilës. Ata tashmë ishin shkëputur nga mësimet tradicionale islame dhe në shumë pika nuk kishin mendimet e njëjta me të shumicës islame, që filloi të quhet me termin Ehli Suneti dhe Xhemati. Përpjekjet që i bënin, për të shpjeguar dhe mbrojtur fenë para besimeve të tjera ata i futnin nën shpjegimet e shkencës së Kelamit. Ehli Suneti aty-këtu kundërshtonin këto mendime, siç ishte puna nga katër imamët e njohur dhe të tjerë, por jo në një formë të rregullt shkencore. Derisa në ymet shfaqen dy dijetarë të mëdhenj: Ebu Mensur el-Maturidiu (v.333) dhe Ebul Hasen el-Eshariu (v.324), i pari u bë i njohur në pjesën e Transoksanisë, kurse i dyti në gjithë vendet e Lindjes së Mesme dhe Afrikës. Shpjegimet e tyre u pranuan nga gjithë dijetarët e Ehli Sunetit dhe më pastaj u përcollën gjeneratë pas gjenerate, duke formuar kështu dy shkolla të mendimit dhe shpjegimit autentik të besimit islam, të cilat edhe sot e asaj dite përfaqësojnë shumicën e myslimanëve.

Shkencë e teorisë

Kjo shkencë studion vetëm çështjet besimore fetare dhe nuk ka të bëj me çështjet, apo obligimet praktike fetare, ritet e ndryshme, etj.. Ato parime besimore fetare që studion Ilmul Kelami paraqesin parimet bazike, kryesore në fe, në rend të parë dhe pastaj çdo çështje besimore që është e vërtetuar me argumente fetare në Islam. Pra, studion, konfirmon dhe proklamon çdo çështje besimore islame, pa marrë parasysh nëse konfirmimi i saj është nga parimet bazë, apo nga çështjet dytësore në akiden islame.
Përveç aprovimit dhe shpjegimit të akides që përmban Kurani dhe suneti i Pejgamberit a.s., kjo shkencë merret edhe me shpjegimin e formave të devijimeve që ndodhën historikisht nga grupe të caktuara, të cilat i përkasin në burimin e tyre besimit islam, por që gjatë rrugës ndodhën distancime nga shumica përfaqësuese e spektrit të dijes së trashëguar islame.(9)
Përderisa tematika e kësaj shkence është aspekti teorik i besimit të drejtë, nuk mund të mos merret edhe me format e tjera të praktikumit ideologjik dhe fetar të gjendura përkrah besimit të drejtë, të cilin e përfaqëson, shpjegon dhe e ofron te njerëzit. Prandaj kjo shkencë studion edhe fetë e tjera, pikat e përbashkëta dhe ato ndarëse. Fillimisht me besimet monoteiste, për të vazhduar pastaj me çdo formë të aplikimit të besimit politeist.
Arsyeja e prezencës së disa temave që në fakt kanë të bëjnë me fikhun, në literaturën e Ilmul Kelamit, është pikërisht për shkak të faktit se grupe të caktuara u bënë të njohura me praktika fetare të caktuara, përmes së cilave definimi dhe njohja e tyre do të ishte më e lehtë, siç është meseleja e zgjedhjes së udhëheqësit, apo mes’hi mbi meste etj.. Por çështje të tilla janë të rralla në këtë shkencë.

Shkencë e thirrjes

Kur kemi parasysh tematikën e kësaj shkence dhe qëllimet e saja, se janë të ndërlidhura ngushtë me sqarimet e nevojshme rreth çështjeve të besimit, atëherë del në pah një segment tjetër po ashtu shumë i rëndësishëm rreth asaj se cilat nga parimet fetare duhen të sqarohen fillimisht para masave, qofshin ato islame apo joislame, në mënyrë që njerëzit ta kenë të qartë se çfarë në të vërtetë është Islami dhe cilat janë themelet kryesore të tij. Nga këtu duhet ta dimë se pikërisht çështjet e besimit janë ato që u paraprijnë të gjitha çështjeve të tjera brendapërbrenda fesë, si në aspektin e thirrjes në to, mësimit të tyre apo kuptimit dhe interpretimit. Pejgamberi a.s. kur dërgoi Muadhin në Jemen, e porositi që të ftonte para së gjithash me besimin në Zot.(10)
Prandaj themi se përderisa besimi është pika fillestare njohëse me Islamin, atëherë edhe kuptimi i drejtë dhe origjinal i këtyre parimeve besimore, mbetet të jetë kreu i shpjegimit fetar para masave. Shkenca e besimit merret me ofrimin e shpjegimeve të nevojshme rreth parimeve besimore te njerëzit.
Duke pasur parasysh se jo çdo aspekt i fesë ka të njëjtën thjeshtësi në të kuptuar, natyrshëm mund të lindin keqkuptime të caktuara në disa aspekte të studimit fetar, atëherë pikërisht shkenca e Kelamit ndërhyn që të demantojë ato keqkuptime apo dyshime. Bile, disa dijetarë e kanë menduar që pika e dallueshmërisë së shkencës së Kelamit nga emërtimet e tjera të po kësaj shkence, qëndron pikërisht se Kelami merret me demantimin e dyshimeve dhe keqkuptimeve që mund t’i mveshen akides së pastër islame.(11)

Metodologjia në argumentim

Ilmul Kelami mbështet fort parimet besimore, në argumente të prera fetare dhe logjike. Me argument fetar është për qëllim, çdo argument tekstual islam, siç janë ajetet e Kuranit famëlartë, si dhe hadithet e vërteta të Pejgamberit a.s.. Argumenti logjik vije përkrah argumentit fetar, e mbështet atë nga pozicioni i tij, në çështjet studimore ku posedon kapacitet. Ky lloj i argumentimit është më se i nevojshëm në shumë prej çështjeve akaidore, sidomos në rastet kur bashkëbiseduesi nuk është në pozitë të mundësisë së pranimit të argumentit tekstual fetar, për shkak se i përket një besimi tjetër,(12) ose në rast të parashtrimi të një nevoje ku argumenti logjik mund të jetë një mbështetës i fortë dhe përcaktues i domosdoshëm për një kuptim të mirëfilltë të vetë tekstit nga Kurani ose hadithi profetik.
Pastaj, përderisa struktura intelektuale e shoqërisë në përgjithësi u takon niveleve të ndryshme dhe në mesin e shoqërisë gjejmë njerëz me nivel të thjeshtë deri tek ata që janë ajka e mendimit shkencor, filozofik dhe fetar, atëherë Ilmul Kelami, sugjeron forma adekuate të shpjegimit fetar, komfor nivelit të masës. Masave të gjera, që në fjalorin fetar njihen me termin “avvam”, nuk u flitet me argumentet e thella fetare e dialektike, sepse ngjallja e hutisë mund të jetë pjesë e dëmit të shkaktuar. Siç thoshte Ibën Mesudi dhe Aliu r.a.: “Komunikoni me njerëzit në bazë të kapacitetit të tyre! A mos dëshironi që të përgënjeshtrohet Allahu dhe i Dërguari i Tij?”(13) Pikërisht ky ishte edhe qëllimi pse Huxhetul Islam, El-Gazali, shkroi një libër rreth kufijve të shpjegimit shkencor-akaidologjik para masave të gjera – avvamit.(14)
Përderisa kështu qëndron puna me shtresat e thjeshta përball shpjegimeve të kësaj shkence, realiteti nuk është i njëjtë edhe me shtresat akademike, të cilat janë të kalitura në hulumtim shkencor, mbi parime logjike. Niveli intelektual nuk pranon të komunikohet përmes metodave që përdoren për të ushqyer atë që ne quajmë “imani i plakave”.(15) Njerëzit e këtij niveli me të drejtë nuk pranojnë të flitet në këtë formë. Ata janë të vetëdijshëm se para vetës kanë dhjetëra mijëra besime dhe ideologji në botë. Në gjithë këtë vorbull mendimesh, besimesh e besëtytnish, është më se e drejtë të kërkojnë argumente bindëse rreth formës së saktë të besimit. Po që se shkollarët islamë do të mjaftoheshin vetëm me paraqitjen e parimeve besimore para spektrit intelektual, pa mos dhënë bashkangjitur edhe argumentet logjike rreth saktësisë së asaj që thërrasin në të, padyshim se një gjë e tillë do ishte mos përmbushje e misionit të shpjegimit dhe qartësimit të mirëfilltë të fesë islame. Pastaj, shumica e argumentimit islam duhet të përqendrohet pikërisht në saktësinë e parimeve bazë të besimit, sepse dyshimet janë kryesisht në saktësinë e besimit si tërësi, pastaj kur ata binden, mbështetja e tyre në aspektin logjik del të jetë më pak e nevojshme. Megjithatë, historikisht dijetarët e Islamit në shpjegimet e tyre edhe rreth rregullave të fikhut, nuk lënë anash së përmenduri edhe argumentimin logjik, menjëherë pas argumentimit fetar. E gjithë kjo praktikë, vërteton edhe më shumë se argumenti logjik nuk është armik i argumentimit fetar (siç është mbjellë te një pjesë e masës islame), porse qëndron përskaj tij, si mbështetës edhe në rregullat e hallallit dhe haramit.

Mëdyshjet rreth kësaj shkence

Nisur nga vetë definicionet me të cilat është përkufizuar shkenca e Kelamit, të cilat, me gjithë dallueshmërinë që mund ta kenë në mes vete, ato në përgjithësi, pajtohen në dy pika kryesore. Të dy këto pika, në fakt paraqesin dy detyrat ose qëllimet primare që synon Ilmul Kelami. E para është se Ilmul Kelami detyrë parësore ka shpjegimin e besimit të drejtë të bazuar në librin e Zotit dhe në sunetin e vërtetë të Muhamedit a.s.. Dhe segmenti tjetër që synon Ilmul Kelami është demantimi i dyshimeve të ardhura në adresë të besimit të drejtë islam, si dhe largimin e çdo keqkuptimi që mund të ndodh gjatë leximit ose praktikimit të këtij besimi.
Pastaj, nisur nga tematika kryesore që shtjellon dhe studion kjo shkencë, të cilën e kemi shpjeguar sipër se është besimi në Zotin xh.sh., Cilësitë e Tij (Ilahijat) etj., nuk mund të supozohet ekzistenca e një mendimi serioz e aq më pak islam, në bazë të të cilit mund të flitet pastaj për kontestimin e vetë studimit të kësaj shkence sublime në fenë islame.(16)
Edhe kur kihet parasysh natyra e besimit në raport me gjithë strukturën tjetër të fesë, e cila natyrë përkufizohet në këtë raport si themeli me pjesën tjetër të ndërtesës, haptas dhe me gjithë mend mund të konkludohet se përforcimi i ligjërimit fetar me argumente fetare dhe logjike (gjë që e bën Ilmul Kelami) është obligim i patjetërsueshëm fetar.
Nëse gjithë kësaj i shtojmë faktin se, në shoqërinë islame filluan të shfaqen mendime të gabuara, të cilat edhe pse disa nga to, ishin shfaqur me qëllim të mbrojtjes së besimit islam në rrafshin ideologjik, ato nuk kishin kualitetin e duhur për të arritur qëllimin, si në anën e mbështetjes në argumentet tekstuale, ashtu edhe në balancimin e raportit tekst – mendje, kështu që u ndie nevojë imediate që temat që shtjellon Ilmul Kelami të analizohen nga kolosë islamë të Ehli Sunetit, si drejtimi më autokton dhe më përfaqësues i ymetit islam. Prandaj edhe gradualisht shfaqen pozicionet kelamiste autoktone nga katër imamët, duke u zgjeruar pastaj në shpjegime të mëtutjeshme nga nxënësit e tyre dhe nxënësit e nxënësve të tyre, derisa në fakt formulohen shkolla të studimit autokton akaidologjik nga Ehli Suneti.
Pra, fjalët e disa dijetarëve(17) që hedhin dyshim në shkencën si tërësi, duhet të shihen si kundërshtim ndaj rezultateve që dolën nga keqinterpretimi mutezilitë, i cili në emër të kësaj shkence parashihte parime të vendosura nga mendja në kundërshtim me tekstin islam nga Kurani dhe suneti. Mirëpo, ata që njohin fushën e besimit, janë të vetëdijshëm se përmbajtja e shkencës tek Ehli Suneti është shumë e kundërt me përmbajtjen e saj që e gjejmë te fraksionet. Dhe natyrshëm, në çështje si kjo, mund të konkludojmë parimin rreth të cilit ishin unikë dijetarët islamë se, përmbajtja është e rëndësishme dhe jo emërtimi.
Me një kundërshtim të ngjashëm ndaj konkluzave të fraksioneve, atyre kritikave u bashkëngjitet edhe Ilmul Kelami sunit, veçse jo nga jashtë, por përmes debatit të zhvilluar brenda mureve të kësaj shkence. Kështu e kuptojmë se të gjithë imamët ishin të unifikuar në këto konstatime, ani pse ndryshojnë qasjet e tyre. Këtë e përforcon fakti se pas akuzave për Kelamin mutezilitë, vetëm një shekull më vonë themelohet shkenca e Kelamit sunit, e bazuar në Kuran dhe sunet. Përndryshe nuk mund të perceptohet assesi se shkenca që shpjegon akiden e pastër islame dhe kujdeset rreth flakjes së dyshimeve të konsiderohet diçka e ndaluar në fe, e aq më pak, ky të jetë një mendim i dijetarëve tonë të njohur.
Imam Karafi, në librin e tij “Edh-Dhekhireh” përmend keqkuptimin e fjalëve të Imam Shafiut rreth ndalimit të kësaj shkence, dhe thotë: “Njëri nga shafiitët më tha: Fjala e Imam Shafiut se do t’i dënonte ata që merren me Kelam, tregon se në medhhebin shafi është e ndaluar të merremi me shkencën e Usuli Dinit.” Thash: Jo, nuk është ashtu, sepse mutekeliminët e sotëm janë Eshariu dhe nxënësit e tij. Nuk janë asnjë nga ata që i kishte bashkëkohës Shafiu. Shafiu kishte për qëllim Amr bin Ubejdin dhe të humburit nga devijantët e mutezilës, që jetonin në atë kohë. Edhe ne, sikur Imami, kemi të njëjtin qëndrim. Kurse dijetarët tonë që me argumente ndihmojnë fenë e Zotit, duhet të respektohen e të nderohen për shkak se i dalin zot ymetit në një nga farzet kifaje, sepse ymeti ka ixhma rreth dëtyrueshmërisë së argumentimit rreth besimit në Zot.” Pastaj ai më tha: “A nuk mjafton vetëm Libri i Allahut dhe suneti i të Dërguarit a.s.?” Unë i thash: “Si do të përpiloje argumentin ndaj atij që nuk i beson Kuranit dhe sunetit?!” Atëherë ai heshti.”(18)
Pra, dijetarët në çdo kohë vazhduan të merren me shkencat islame në përgjithësi, e në mesin e tyre edhe me shkencën e Kelamit – akaidin. Ata shkruan tituj të shumtë rreth tematikave të kësaj lëmi, e zhvilluan këtë shkencë, e përparuan, e pajisen me argumentim të palëkundur, nga Libri dhe arsyeja, në mënyrë që Fjala e Allahut të lartësohet.


___________________________
1. El Ixhij, Abdurrahman bin Ahmed, “El Mevakif fi Ilmil Kelam”, Alemul Kutub, Bejrut, f.7.
2. Teftazani, Mesud bin Omer, “Sherhul Mekasid”, f.165.
3. Ibën Halduni, … f. 458.
4. Shih: Shibli Numani, Ebu Hanifja jeta dhe vepra, 2013, Prishtinë, f, 119.
5. Shih: Usulud Din, Abdul Kahir El Bagdadij, 1928, Stamboll, f. 308.
6. Fakti se të katër medhhebet e fikhut emërtohen me emrat e tyre është dëshmues i qartë, se angazhimi primar i tyre ishte në fikh.
7. Shih: Kavaidul akaid, El Gazalij,1985, Alemul kutub, bot 2, f. 98.
8. Shih: El Ihtijar li talilil muhtar, El Musilij,2009, tahkik: El Minshawi, Darul Hadith, f. 9.
9. Në mesin e fraksioneve hasim në fraksione që dallojnë nga shumica islame me disa qëndrime, porse nuk shkëputën tërësisht nga të qenët nën ombrellën e përgjithshme të Islamit, siç janë mutezilët etj.. Kurse lloji tjetër i fraksioneve ani pse mundohen të mbajnë një lidhje me Islamin, kanë qëndrime që bien ndesh me akiden islame në çështje kryesore dhe si të tilla nuk konsiderohen të jenë nën ombrellën islame, siç janë disa fraksione batinish, ismailitët, karamitët etj.
10. Shih: El Buhari (1496) dhe Muslimi (19).
11. Shih: Levamiul envar ve sevatiul esrar, Muhamed bin Sefarini el Hanbeli, pj. 1, f.4-5.
12. Shih: Edh Dhekhireh, Shihabudin El Karafij, 1994, Darul Garb el Islamij, pj.13, f.244.
13. Buhariu (127) dhe Muslimi.
14. Dhe këtë libër e titulloi “Ilxhamul avvam an ilmil Kelam”, ku sqaron cilat janë pikat kryesore që avvami duhet t’i kenë të qarta në këtë aspekt...
15. Disa njerëz, padrejtësisht përdorin, bindjen e njerëzve të thjeshtë, si kundër argument për mos të hulumtuar në argumentet e besimit islam.
16. Shih: Buhuthun fi ilmil kelam, Seid Fodeh, f.15.
17. Transmetohet nga Imam Shafiu dhe disa dijetarë të tjerë që kritikojnë ashpër marrjen me këtë shkencë, e që në fakt kishin për qëllim mutezilët e kohës, sepse Ehli Suneti atëbotë ende nuk ishte formuar shkencën e mbrojtjes së akides islame, siç përmendet edhe në tekst.
18. Edh Dhewkhireh, 1994, pj.13, f.244.