Ne i mësojmë mendimet e Maturidiut për krijimin e Ademit, me fjalë të tjera, qenies së parë njerëzore, falë komenteve të tij mbi ajetet përkatëse në Kuran.(1) Në disa prej ajeteve për krijimin e njeriut(2) përmenden vetëm cilësitë e Ademit, ndërsa në disa të tjera emrat dhe atributet e tij. Sidoqoftë, nuk ka dallim në kuptim dhe natyrë midis këtyre emrave dhe cilësive. Përveç kësaj, është e mundur të gjesh informacion të plotë për krijimin dhe krijimin e qenies së parë njerëzore në shumë ajete të tjera.(3) Kjo na jep mundësinë për t’iu qasur pikëpamjeve të Maturidiut në detaje, bazuar në interpretimet e tij të ajeteve. 
Çështja nëse Ademi ishte njeriu i parë është debatuar gjatë historisë. Për këtë temë janë paraqitur ide të ndryshme para dhe pas Islamit.(4) Megjithatë, sipas Maturidiut, Ademi, i cili është “asli i insanit dhe ebu’l-besher”(5), është njeriu i parë dhe pejgamberi i parë. Me sa mund të konstatojmë, ai nuk shpreh mendim të kundërt dhe as nuk përcjell mendim të ndryshëm për këtë çështje.(6) Në fakt, kjo situatë mund të jetë dëshmi se Maturidiu e shihte Ademin si njeriun e parë, dhe gjithashtu tregon se të paktën asnjë ide e kundërt nuk ishte e përhapur në atë kohë. Ndoshta, në shekullin në të cilin jetoi Maturidiu, pikëpamjet se Ademi nuk ishte njeriu i parë ose nuk ekzistonin fare, ose të paktën ato nuk ishin të një rëndësie që Maturidiu do t’i merrte në konsideratë. Për këtë arsye, tani e tutje, ne do të përdorim herë pas here termin njeriu i parë ose thjesht njeri (insan) në vend të Ademit.
Ashtu si Zoti i krijoi të gjitha qeniet në mënyrën më të bukur sipas tipit dhe llojit të tyre, po ashtu Ai krijoi njerëzit mbi të gjitha qeniet e tjera dhe në mënyrën më të bukur si qenie njerëzore.(7) Substanca e parë, asli, thelbi themelues i njeriut është dheu. Zoti e krijoi origjinën e njeriut, paraardhësit e tij dhe thelbin e tij nga toka, ndërsa njerëzit më pas i krijoi nga sperma.(8) Nga thëniet e Imam Maturidiut, i cili shqyrtoi shprehjet në ajetet përkatëse(9) , kuptojmë se kjo substancë thelbësore e njeriut të parë nuk ishte një tokë e rastësishme, e zakonshme, e papërpunuar.(10) Fakti që shprehje të ndryshme si turba(11), tin(12), tin lazib(13), sulaletin min tin(14), salsal(15), salsalin kel fehkhar(16), hamei mesun(17) u zgjodhën për të shprehur dheun e përdorur si substancë thelbësore e njeriut gjithashtu e mbështet këtë pikëpamje dhe tregon se është një tokë e veçantë.(18) Kjo to kë e veçantë, e cila u zgjodh për të krijuar njerëzit, u bë e përshtatshme për t’u bërë maja për njerëzit pasi kishte kaluar nëpër faza të ndryshme.(19) Sipas Maturidiut, këta emra të ndryshëm që i janë dhënë esencës njerëzore tregojnë se kjo esencë ka kaluar nëpër faza të ndryshme dhe se Allahu i drejtohet asaj në kohë të ndryshme (me emra të ndryshëm përkatës).(20) 
Kjo tokë, e cila është burimi i krijimit të njeriut, është përzgjedhur dhe filtruar (pastruar) dhe është toka më e mirë për nga cilësia e saj. Është një tokë e pastër që përmban të gjitha substancat e nevojshme dhe të dobishme për natyrën njerëzore.(21) Këtë tokë, karakteristikat e së cilës i vuri në dukje Maturidiu, mund ta quajmë në termat e sotëm “tokë organike”.(22) Sipas të dhënave bashkë kohore bujqësore, struktura e tokës është tipari fizik i saj më dallues, i përhershëm dhe i pandryshueshëm.(23) Kjo veçori mund të ndryshojë dhe të përkeqësohet vetëm për një periudhë të gjatë kohore me ekspozimin e tepërt ndaj ndikimeve të jashtme dhe ndërhyrjen e kimikateve të huaja.(24) Ekziston një proporcion i drejtpërdrejtë midis rritjes së lëndës organike në tokë dhe rritjes së produktivitetit bujqësor.(25) Me fjalë të tjera, për sa kohë që ruhen vetitë thelbësore të tokës, vazhdon të arrihet efikasiteti i lartë i pritur. Në të kundërtën, efikasiteti dhe cilësia ulen.(26) Sipas mendimit tonë, Maturidiu vendos një lidhje midis vetive të tokës organike dhe natyrës njerëzore. Në fakt, këtë marrëdhënie do ta diskutojmë në detaje më vonë kur të diskutojmë temën e natyrës njerëzore (fitrah). Sido që të jetë, duket qartë se për këtë qenie të veçantë të quajtur “insan” nuk u zgjodh asnjë esencë e zakonshme apo tokë e rastësishme. Kjo esencë, e cila u zgjodh të vinte nga njeriu, u përftua mbi të gjitha nga një tokë e pastër(27) dhe pjellore.(28) Një veçori tjetër e rëndësishme e këtij dheu, e cila thuhet në disa hadithe se është marrë nga të gjitha pjesët e tokës(29), është se ka cilësinë e pastrimit. Në fakt, Imam Matu ridiu thotë se nëse kjo tokë, të cilën ai e për shkruan si “et-tin-i tajjib/dheu pastër/i mirë”, është e keqe, nuk mund të arrihet rezultati i këtyre cilësive të përso sura të quajtura njeri. Sipas tij, si dheu (tin) që buron nga Ademi ashtu edhe sperma (nutfe) që buron nga bijtë e Ademit kanë karakter pastërtie. Pretendimet e atyre që pretendojnë se esencat njerëzore të përmendura janë të pista dhe të neveritshme janë gjithashtu të pabaza.(30) 
Maturidiu pohon gjithashtu se krijimi i njeriut me materie, pra disponueshmëria e materies thelbësore, nuk mund të krijojë domosdoshmërisht njeriun.(31) Sepse, sipas tij, Zoti mund të krijojë njerëzit ose çdo qenie tjetër me ose pa materie ashtu siç dëshiron. Në fakt, të gjitha këto shprehje në kontekstin e krijimit njerëzor mund të jenë edhe simbolike (temthili). Megjithatë, Zoti e përshkruan çështjen në një mënyrë që njerëzit mund ta kuptojnë për të treguar se si Ai krijoi.(32) 
Pohimi i Maturidiut se shprehjet për krijimin e njeriut mund të jenë simbolike është një qasje shumë origjinale. Madje, me këtë qëndrim ai vë në dukje edhe panevojshmërinë e disa debateve të panevojshme të bëra për problemin e krijimit të njeriut. Sepse pika kryesore që duhet theksuar këtu është se qeniet njerëzore dhe të gjitha qeniet janë krijuar nga hiçi, domethënë nga asgjëja, nga një Zot që është i aftë të krijojë gjëra me ose pa lëndë. Çështjet e tjera përveç kësaj janë detaje dhe mund të dihen vetëm me njoftimin (khaber) e Zotit.(33) 
Në botë, tokat që janë joefikase dhe nuk kanë veçoritë e nevojshme nuk mund të përdoren për qëllime të caktuara. Nëse materiali kryesor i përdorur si tokë nuk ka vetitë e kërkuara, ai nuk mund të përdoret në asnjë mënyrë. Kultura e pritur nuk mund të korret duke mbjellë farat e dëshiruara në të dhe nuk mund të ndërtohen shtëpi dhe ndërtesa të sigurta me të. Po kështu, ajo tokë nuk mund të kultivojë as të mbjella dhe as të bëjë vegla prej saj për nevojat e njerëzve. Situata nuk do të kishte ndryshuar edhe nëse ajo tokë do të lihej të fermentohej për një kohë të gjatë. Për shkak se cilësitë e saj nuk ishin të përshtatshme, ajo nuk mundi të arrinte në këtë fazë dhe nuk mund të arrihej rezultati i dëshiruar.(34) Siç e kemi thënë edhe më parë, me këto pohime, Imam Maturidiu nuk i lë asnjë derë të hapur idesë së vetëformimit dhe shfaqjes së ekzistencës domosdoshmërisht me formimin e kushteve. 
Siç e përmendëm më lart, Maturidiu shpreh mundësinë që fazat e krijimit të njeriut të përshkruara në Kuran të jenë metafora (mexhaz).(35) Megjithatë, ai në pjesë të ndryshme të tefsirit të tij Te’vilat diskuton në detaje se si këto faza duhet të kuptohen nëse janë të vërteta.(36) Tani e tutje, ne do të ndjekim kuptimet e dhëna nga Maturidiu për shprehjet e përmendura për të përshkruar fazat e njeriut duke u bërë njeri, nëpërmjet veprës së tij Te’vilat.(37) 
Zoti flet për gjendje të ndryshme në krijimin e njeriut. Për shembull, Ai deklaroi se Ai e krijoi njeriun nga “turab”, që do të thotë tokë e thatë në të cilën nuk është derdhur ujë. Pastaj përmend se e ka krijuar nga “tin”, pra nga dheu që është kthyer në brumë duke derdhur ujë mbi të. Në rastin e “tin lazib”(38), që konsiderohet ndër fazat e krijimit të njeriut, ky brumë u bë ngjitës dhe mund të ngjitej me dorë. Sipas një shprehjeje tjetër të Imam Maturidiut, tani ishte bërë një gëlqere e pastër. Më pas ky “tin” u kthye në “sulale min tin”. Me fjalë të tjera, ishte bërë toka më cilësore e filtruar dhe e pastruar nga të gjitha dherat.(39) Kjo maja, e cila mund të formohej dhe ngjitej, u errësua si pasojë e pritjes së gjatë(40) dhe mori një formë tjetër, duke u bërë “hamei mesnun”(41). Më pas u bë “salsal”,(42) i cili lëshon një tingull kur lëviz dhe i ngjan “fehkhar”(43) (që pëlcet kur thahet).(44) Arsyeja pse quhet “fehkhar” është se është kthyer në këtë gjendje për arsye të tilla si tharja, çarja, ngurtësia në thelb apo pritja e gjatë.(45) 
Thelbi që do të përbëjë bazën e strukturës materiale të njeriut është tashmë gati. Por thelbi njerëzor nuk përbëhet vetëm nga materia. Me fjalë të tjera, ajo që i bën njerëzit njerëzor nuk është vetëm substanca e tyre. Në fakt, sipas Imam Maturidiut, asnjë nga këto faza nuk nënkupton një qenie plotësisht njerëzore dhe ato ende nuk janë të përshtatshme për t’u quajtur plotësisht insan. Nuk ka asnjë gjurmë të qenies apo racës njerëzore në to. Në fakt, në këto faza, fuqia e Zotit bëhet më e dukshme.(46) Sepse Ai kështu deklaron se Ai është Krijuesi, me ose pa materie, dhe tregon se edhe nëse kushtet materiale janë gati, asgjë nuk mund të vijë në ekzistencë (vuxhud) ose të vijë në jetë nga mosekzistenca pa krijimin e Tij. Megjithëse Zoti ia atribuoi njerëzimin dheut ose spermës, Ai nuk na krijoi nga dheu ose sperma, as nga ndryshimet që ndodhin me to.(47) Atribuimi i qenieve njerëzore atyre vetëm tregon se Zoti i ka zgjedhur këto esenca si origjinën, thelbin ose formën e tyre. Në fakt, paskajorja e krijimit(48) në etimologji do të thotë: të vlerësosh(49), që tregon se Zoti i ka vlerësuar këto origjina si një formë, trup fizik(50) për qeniet njerëzore.(51) 
Kur përbërja për krijimin e njeriut u bë gati, ishte koha që ato të rregullohen(52), domethënë të përsosen.(53) Nivelimin e njeriut Maturidiu e shpjegon si sigurimin e kërkesave të urtësisë dhe dobive të të qenit njeri. Me fjalë të tjera, shkallëzimi i tij është dizajni i ekzistencës së tij në një mënyrë që tregon njohjen e Krijuesit të tij. Po kështu, formimi i duarve, këmbëve, veshëve, syve dhe gjymtyrëve të tij, të cilat janë dimensionet e dukshme të ekzistencës së tij fizike, është e barabartë me shprehjen e nivelit të dimensionit të dukshëm të qenies njerëzore, domethënë të trupit të tij.(54) Në këtë dimension të dukshëm të tij, rëndësi i kushtohej rendit, disiplinës dhe estetikës dhe në këtë kuadër u krye edhe procesi i nivelimit të pamjes së jashtme të tij.(55) Kështu njeriu më në fund ishte gati të pranonte “jetën/hajat”. 
Për aq sa mund të përcaktojmë, pikëpamjet e Maturidiut për “nivelimin” janë gjithashtu origjinale. Sepse në përgjithësi, koncepti i “nivelimit” kuptohet vetëm në mënyrën e formësimit të trupit material. Për shembull, Taberiu, i cili mund të konsiderohet si bashkëkohës i Maturidiut, dhe Zemahsheriu (vd. 538/1144) në veprën El Keshshaf, që ishte burimi i komenteve të shkruara pas tij, e shpjegoi “nivelimin” si rregullim të materialit trupor.(56) Edhe në veprat që trajtojnë këtë temë në kohët moderne, qasja e Maturidiut në shpjegimin e “nivelimit” nuk është dominuese.(57) Siç mund të kuptohet nga thëniet që kemi cituar më lart, Maturidiu e përkufizoi konceptin e “nivelimit” si përgatitje e një njeriu për të realizuar humanitetin e tij dhe për t’u bërë njeri.(58) Allahu e ka niveluar, rregulluar dhe kompletuar krijimin e njeriut, materialin e të cilit e ka përgatitur, si trupin e tij, që është dimensioni i dukshëm, ashtu edhe botën e tij të brendshme, në atë mënyrë që ai të mund të njohë veten dhe Krijuesin e tij; të mësojë atë që ai nuk e njeh dhe që e kupton njerëzillëkun dhe qëllimin e krijimit të tij. Njeriu tani ka arritur karakteristikat që i lejojnë të perceptojë ekzistencën dhe krijuesin e tij në botën e tij të brendshme dhe ai ka mjetet për të fituar informacionin që do të jetë burimi i njohjes, mësimit dhe realizimit me organet e tij të niveluara në dimensionin e dukshëm të trupit të tij, gjymtyrët dhe organet shqisore të trupit të tij. Kështu, ai është gati për frymën e asaj që do ta sjellë në jetë, domethënë shpirtin (ruh). 
Më në fund, ka filluar faza e fryrjes në këtë qenie madhështore me gjënë (shej’) me anë të së cilës marrin jetë format dhe trupat, pra shpirti. Allahu, i cili e rregulloi njeriun dhe e përfundoi krijimin e tij në atë mënyrë që e bëri atë të aftë për të qenë njeri, i fryu shpirtin trupit(59) që e krijoi për t’i dhënë gjallëri, ose thënë me fjalët e Imam Maturidiut: ai u dha jetë njerëzve.(60) Me krijimin e gjësë në trupin e tij që i jep jetë, njeriu tani ka fituar vitalitet dhe trupi dhe të gjitha organet e tij kanë arritur qëndrueshmëri dhe funksionalitet. Shpirti që përfshihet në trup, siç shpjegon Maturidiu, filloi të përhapet në të po aq shpejt sa era dhe i bëri të gjitha pjesët e tij të gatshëm për veprim dhe të disponueshëm për të kryer funksionet e tyre.(61) Sipas fjalëve të Maturidiut, “me plotësimin e shpirtit, kuptimi i njerëzimit është kompletuar gjithashtu”, pra, qeniet njerëzore, veçanërisht paraardhësit e njerëzimit, janë pajisur me ekzistencë dhe jetë(62) dhe janë bërë një qenie që ia vlen të kujtohet. 

Dr. Osman Nuri Demir
Burimi: Dr. Osman Nuri Demir, Mâtürîdî’de İnsan Tasavvuru, Ankara: Diyanet Vakfi Yayinlari, 2020. 
Përktheu nga gjuha turke: Haki Sahitaj

______________________
1) Në fakt, Kurani përmban informacion të gjerë për njerëzit dhe krijimin e tyre. Në këtë kontekst, për shembull, fjala Adem përmendet në 25 vende në Kuran. Shih El Bekare 2/31, 33, 34, 35, 37; Ali Imran 3/33, 59; El Maide 5/27; El A’raf 7/11, 19, 26, 27, 31, 35, 172; El Isra 17/61, 70; El Kehf 18/50; Merjem 19/67; Taha 20/115, 116, 117, 120, 121; Jasin 36/60. 2) Për shembull, ndërsa emrat dhe atributet janë përfshirë në suret Bekare, A’raf, Isra, Kehf dhe Taha; Vetëm atributet e tij përmenden në suret Hixhër dhe Sa’d. Shiko El Hixhër 15/26, 33; Sa’d 38/71, 76. 3) Shih. Ali Imran 36, 59; En Nisa 4/1; El En’am 6/2, 98; El A’raf 7/11, 189; Junus 10/4; El Hixhër 15/26-27; En Nakhl 16/70; El Kehf 18/37, 51; El Enbija 21/37; El Haxhxh 22/5; Esh Shu’ara 26/75-78; Er Rum 30/20, 40; Lukman 31/28; Jasin 36/20-22, 77-79; Es Saffat 37/11; Ez Zumer 39/6; El Mu’min 40/57, 64; Fussilet 41/21, 47; Esh Shura 42/11; Ez Zukhruf 43/87; El Xhathije 45/3-4; El Huxhurat 49/13; El Alak 96/1-2. 4) Në të kaluarën dhe sot, ka pasur nga ata që kanë mbrojtur pikëpamjen se ka pasur të tjerë Adem para Ademit. Ndoshta, shfaqja e këtyre pikëpamjeve - të cilat janë paraqitur në kundërshtim me pranimin e përgjithshëm - është ndikuar nga përdorimi i zakonshëm i fjalës “Adam” në hebraisht për “Njeriun dhe speciet njerëzore” dhe nga disa transmetime (rivajete) me autenticitet të dyshimtë. Kjo fjalë, e cila është përdorur 500 herë në Ahd-i Atik për të nënkuptuar “Llojet e Njeriut”, është përdorur rrallë për të nënkuptuar njeriun ose qenien e parë njerëzore. Përveç kësaj, përdorimi i termit “khalif” për qeniet njerëzore në kontekstin e krijimit në Kuran dhe përmendja e shprehjes “A do të krijoni dikë në tokë që do të shkaktojë korrupsion dhe derdhje gjaku” në lidhje me engjëjt, dhe kërkimi i pasardhësve që kanë jetuar në tokë para Ademit, bazuar në këto shprehje, mund të konsiderohen si faktorë të tjerë. Për informacion të detajuar, shihni. Erdem, Hz. Âdem, f. 118; Süleyman Hayri Bolay, “Âdem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988, I, 358. 5) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, V, 8; IX, 70. 6) Po aty, I, 85, 87. 7) Po aty, XI, 270. 8) Po aty, IX, 57. 9) Shih el-A’raf 7/11; el-Hixhër 15/26, 33; Sa’d 38/71, 76. 10) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, IX, 57-58. Në lidhje me këtë temë, İzmirli İsmail Hakkı - një nga dijetarët e mëdhenj të kelamit të periudhës së fundit - ka pikëpamje të ngjashme me Maturidiun: “Nga ajetet në suret A’raf, Hixhër dhe Sa’d kuptohet se balta, e cila është substanca e parë e njeriut, nuk mori papritur formën njerëzore. Pasi u krijua esenca njerëzore nga balta, ajo u nivelua për një kohë për të marrë formën njerëzore dhe për të arritur nivelin njerëzor, kaloi nëpër shumë faza të vazhdimësisë, ndryshoi nga forma në formë dhe më pas mori formën njerëzore. dhe shpirti njerëzor (ruh’u insani) u fry në të. Kjo është arsyeja pse ajete të ndryshme u referohen shkallëve të ndryshme të krijimit (meratib-i hilka).” Shih İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, İstanbul: pa shtëpi botuese. 1341, I, 284 e tutje. 11) Er Rum 30/20; El Kehf 18/37. 12) El Isra 17/61; Es Sexhde 33/7. 13) Es Saffat 37/11. 14) El Mu’minun 23/12. 15) El Hixhër 15/26, 33. 16) Er Rahman 55/14. 17) El Mu’minun 23/12. 18) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, IX, 56-57. 19) Po aty, VIII, 24-25- 26; IX, 278-279, 311-312; XII, 270. 20) Po aty, VIII, 24-25-26, 312; X, 11; XIV, 262-263. 21) Po aty, X, 11. 22) Necmettin Çepel, Toprak İlmi, İstanbul: İ.Ü. Orman Fak. Yay. 1988, f. 147. 23) Po aty, f. 11. 24) Po aty, f. 11. 25) Po aty, f. 149. 26) Po aty, f. 151. 27) Maturidiu me këmbëngulje thekson se toka dhe sperma nga të cilat janë krijuar njerëzit janë tajjib/të pastra. Shih Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 25. 28) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 25. 29) Ebu Davud, Sunnet, 16. 30) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 25. 31) Po aty, VIII, 25. 32) Po aty, VIII, 25. 33) Po aty, I, 103-104. 34) Po aty, VIII, 25. 35) Për aq sa mund të përcaktojmë, Imam Maturidiu nuk bën ndonjë zgjedhje nëse transmetimet në fjalë janë të vërteta apo metaforike, dhe ajetet në fjalë i interpreton duke marrë parasysh të dyja mundësitë. Natyrisht, këtu bëhet e nevojshme të theksohen të dyja qëndrimet. Pa dyshim, mungesa e zgjedhjes së Maturidiut nëse ato janë hakika apo mexhaz mund të shihet si një kontradiktë. Por duhet theksuar gjithashtu se, si kërkesë e sistemit që ndjek, ai përgjithësisht nuk lidhet pas një shprehje të caktuar për çështje që nuk kanë një tekst përfundimtar ose nuk janë racionalisht të qëndrueshme. 36) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 24-25-26; Te’vîlâtü’l-Kur’ân, IX, 278-279, 311-312; Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, X, 11; Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XII, 270; Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XIV, 262-263. 37) Përzgjedhjes së Maturidiut do t’i kushtojmë vëmendje sipas renditjes së fazave. Sepse, sipas tij, ka mundësi që këta emra të përbëhen nga faza të njëpasnjëshme nëpër të cilat kalon dheu. Shih Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XIV, 262. 38) Sepse është toka më cilësore dhe më e ngrohtë. Shih Te’vîlâtü’l-Kur’an, XIV, 262. 39) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 27. 40) Gjatë interpretimit të ajetit të parë të sures El Insan, Maturidiu pohon se një nga kuptimet e periudhës së gjatë kohore që thuhet se ka kaluar para qenieve njerëzore mund t’i referohet kësaj periudhe pritjeje para krijimit. Shih Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XVI, 314-315. 41) Tani ishte bërë e zezë dhe – sipas disave – filloi të merrte erë. Shiko Te’vîlâtü’l-Kur’an, XIV, 262. Përveç kësaj, Maturidiu thotë se të qenit mesnun do të thotë gjithashtu se qeniet njerëzore që do të vijnë pas kësaj origjine do të krijohen në të njëjtin rend dhe karakteristika. Shiko Te’vîlâtü’l-Kur’an, VIII, 27. 42) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XIV, 262. 43) Kishte filluar të bënte zhurmë për shkak të zbutjes së tepërt dhe cilësisë së përbërjes. Shiko Te’vîlâtü’l-Kur’an, XIV, 262. Në fakt, kjo situatë mund të jetë një pararojë e kësaj karakteristike të njeriut, i cili ka veçorinë e të qenit një krijesë që flet - siç do ta shpjegojmë më vonë. 44) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 24-25-26; IX, 278-279, 311-312; X, 11; XII, 270; XIV, 262-263. 45) Po aty, XIV, 262. 46) Po aty, VIII, 25. 47) Po aty, XI, 168-169. 48) Et-Tahlik. 49) El Takdir. 50) E kemi thënë më parë se Maturidiu herë pas here e përdorte këtë koncept në kuptimin e substancës thelbësore të ekzistencës. Në kuptimin e substancës thelbësore të njeriut, ai përdor termin “tijnet” së bashku me konceptin “asl”. Për konceptet e tijnetit dhe aslit, shih. Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, f. 51, 52, 96, 97, 98, 99, 103, 135, 174, 184, 185, 187, 224. 51) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XI, 169. 52) El Hixhër 15/29; El Infitar 82/7. 53) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 28; XVII, 90-91. 54) Po aty, XVII, 91. 55) Po aty, XVII, 91. 56) Taberi, Xhemi‘u‘l-Bejan, IV, 478, V, 102; Zemahsheri, Tefsiru’l-Keshshaf, Bejrut: Daru’l-Marife 1430/2009, f. 560, 620. 57) A. Cressy Morrison, İnsan Evren ve Ötesi (prkth. Bekir Topaloğlu), İstanbul: Ensar Neşriyat 2010, f. 50; İbrahim Sarı, Yaratılış, Antalya: Nokta Kitap 2016, f. 27. Elmalılı Hamdi Yazır, një nga komentuesit e rëndësishëm të periudhës së fundit, e interpreton konceptin e nivelimit me fjalinë e shkurtër vijuese: “Nivelizim, duke e kthyer atë baltë në një krijim të plotë njerëzor, një konsistencë të rregullt njerëzore”. shih. Elmalılı, Tefsir, V, 3062. 58) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, XVII, 91. 59) El Hixhër 15/29. 60) Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, VIII, 28; XVII, 90-91. 61) Po aty, XV, 280. 62) Po aty, VI, 105.