El-Gazaliu taklid-in e ka përkufizuar si "aprovim, miratim të mendimit të dikujt pa dëshmi." Të tjerët e kanë përkufizuar si "veprim sipas mendimit të dikujt, mendimi i të cilit vetvetiu nuk është dëshmi në fe". Të tretët thonë se ky është "aprovimi i mendimit të dikujt pa njohjen e argumenteve në të cilën ka zënë fill". Në bazë të përkufizimeve paraprake, mund të përfundojmë se Taklid do të thotë miratimi i mendimit të dikujt pa njohjen e argumentimit dhe fuqisë së atij argumenti. Si shembull mund të na shërbejë njeriu i cili konsideron se është i lejuar divorci për shkak të mangësisë së njërit bashkëshort, nga shkaku se një muxhtehid kishte pasur mendim të tillë, duke mos pyetur dhe duke mos e njohur argumentimin dhe validitetin e tij.
Statusi i taklidit
Në bazë, Sheriati e qorton dhe e përbuz taklidin, sepse ky është pasim dhe ndjekje pa dëshmi e argument, dhe, përveç kësaj, shkakton fanatikë të përbuzur dhe anim te shumica e atyre që e ndjekin. Dijetarët myslimanë janë ndarë lidhur me lejueshmërinë e pasimit në dispozitat praktike sheriatike. Disa e ndalojnë në tërësi dhe konsiderojnë se çdo njeri madhor dhe mendërisht i shëndoshë, është i obliguar ta praktikojë ixhtihadin, domethënë të bëjë përpjekje personale intelektuale me qëllim që të njohë dispozitat sheriatike nga burimet e tyre (ajetet kuranore dhe hadithet). Grupi i dytë i dijetarëve konsideron se për çdo besimtarë lejohet të pasojë tjetrin në dispozitat praktike sheriatike, madje edhe atë që është në gjendje që ato dispozita t'i mësojë drejtpërdrejt nga burimet e tyre. Përfundimisht, grupi i tretë i dijetarëve islamë bëjnë dallimin ndërmjet atyre që janë në gjendje ta praktikojnë ixhtihadin, dhe atyre që nuk janë dhe konsiderojnë se taklidi është i ndaluar për kategorinë e parë, kurse është i lejuar për grupin e dytë. Ky është edhe mendimi më i drejtë. Sidoqoftë, për taklidin diskutohet mjaft shumë. Disa e mbrojnë zbatimin e tij, kurse të tjerët e sulmojnë. Këto diskutime jo rrallë përfundojnë me urrejtje dhe armiqësi ndërmjet dy krahëve. Mendoj se çështja është e qartë dhe e thjeshtë dhe nuk ka arsye që rreth tij të zhvillohen diskutime të mëdha dhe të gjata. Me fjalë të tjera, nga çdo person madhor dhe i mençur (mukel-lef) kërkohet t'I nënshtrohet Allahut dhe të Dërguarit të Tij. Këtë e argumentojnë dëshmi të shumta nga Kurani dhe Syneti. Ja disa tekste:
"E bindjuni All-llahut dhe të dërguarit, ashtu që të mëshiroheni!" (Ali-Imran, 132);
"... Çka t'ju jep Pejgamberi, atë merreni, e çka t'jua ndalojë, përmbajuni dhe kini frikë All-llahun, se All-llahu është ndëshkues i ashpër". (El-hashr, 7);
"Për Zotin tënd jo, ata nuk janë besimtarë (të asaj që të zbriti ty as të asaj para teje) derisa të të mos zgjedhin ty për të gjykuar në atë konflikt në mes tyre, e pastaj (pas gjykimit tënd) të mos ndiejnë pakënaqësi nga gjykimi yt dhe (derisa) të mos binden sinqerisht". (En-Nisa', 65);
"Përvetësoni atë që ju është zbritur nga Zoti juaj, ..."! (El A'raf, 3).
Është pra obligim për çdo njeri të mençur e madhor, pa përjashtim, që t'I nënshtrohen Allahut dhe të Dërguarit të Tij. Nga ky obligim rrjedh një tjetër, kurse kjo është detyrimi i njohjes së asaj që Allahu xh. sh. e ka përcaktuar në Kuran dhe Synet. Njohja e asaj që Allahu kërkon nga ne, kërkon drejtimin tonë në tekstet e Kuranit e të Synetit dhe nxjerrja e dispozitave juridike nga ato, kurse pas të kuptuarit të këtyre teksteve dhe njohjes së asaj se ç'është synuar me ato. Nëse personi nuk gjen dispozitë në formën e qartë dhe të paluhatshme në ato tekste, atëherë duhet të ndërmarr hapin vijues, e kjo është mësymja për t'u marrë me ixhtihad në mënyrën si është paraparë kjo me Sheriat. Është detyrë e personit në këtë rast që, në suaza të Sheriatit, respektivisht në dritën e parimeve, synimeve dhe caqeve të tij universale, nga ato thënie të paqarta, të nxjerrë dispozitë sheriatike për çështjen e caktuar. Kjo është mënyra korrekte dhe më e mira për njohjen e dispozitave sheriatiko-juridike. Por, pa dyshim që shfrytëzimi i kësaj metode kërkon nivel të caktuar dijeje dhe aftësi njohëse, të cilat janë të ndryshueshme nga njeriu tek njeriu që te disa individë të arrijnë atë nivel që u mundëson dhe u jep të drejtë ta bartin titullin e qartë të muxhtehidit.Në rast se mukel-lefi nuk arrin ta njohë dispozitën sheriatike në këtë mënyrë, i mbetet të veprojë ashtu si i ka urdhëruar Allahu, d.m.th. që për dispozitën e Allahut në çështjen apo rastin që i intereson, t'i pyesë ata që dinë. allahu xh. sh. thotë: "... e nëse nuk e dini këtë, atëherë pyetni njerëzit e dijshëm"! (En-Nahl:43 dhe El-Enbija:7).
Nga ajeti është e qartë se personi i caktuar nuk ka detyrim të pyesë ndonjë alim të caktuar, dhe nuk e ka pa tjetër t'i përmbahet vetëm një dijetari. Allahu nuk e ka detyruar për këtë dhe askush tjetër nuk mund ta bëjë këtë. Ajeti na urdhëron t'i pyesim "ata që dinë", pra asnjë dijetar të caktuar. Është detyrë e secilit të zgjedhë dijetarin i cili është më i dituri dhe më i devotshmi, e në bazë të asaj që di për të. Këto janë kriteret, sipas të cilave duhet zgjedhur ajo që do ta pyesin, kurse "All-llahu nuk e ngarkon askënd përtej mundësive të veta ...". (El-Bekare:286). Ky është mendimi për ixhtihadin dhe taklidin. Në favor të këtij mendimi janë edhe ajetet e qarta kuranore dhe praktika e brezave të parë të Umetit. Gjatë kohës së tyre, muxhtehidi dispozitat sheriatike do t'i njihte me anë të derivimit dhe ixhtihadit, kurse bota e zakonshme do t'i pyeste për dispozitat sheriatike pa u kufizuar në këtë çështje te një muxhtehid i caktuar.
Medhhebet janë shkolla juridike në Islam, të cilat janë bërë të njohura sipas emrave të themeluesve të tyre, të cilët ishin muxhtehidë të famshëm, të njohur sipas dijes së tyre të pazakonshme, të aftë për ixhtihad, për vlerat morale dhe për devotshmërinë. Disa nga medhhebet, me vdekjen e themeluesve të tyre, janë shuar dhe e humbën rëndësinë dhe rolin në jetën e Umetit. Mendimet e tyre i gjejmë vetëm në veprat mbi mospajtimet e juristëve islamë. Nga ato medhhebe janë edhe ato të Imamëve të Mëdhenj, të imamëve të El-Evza'iut, Sufjan Eth-Thevriut, dhe të tjerëve, Allahu i mëshiroftë. Medhhebet e tjera i kanë mbijetuar themeluesit e tyre dhe janë ruajtur në praktikën e Umetit deri sot. ata kanë pasuesit e tyre dhe veprat e tyre, në të cilat janë tubuar dhe janë shkruar mendimet e juristëve të tyre. Çështja është pra: a lejohet të pasohen këto medhhebe apo jo? Tashmë kemi thënë se ai që i përmbush kushtet për muxhtehid(2), duhet t'i njohë dispozitat sheriatike nga dora e parë e tyre me metodën e përsiatjes dhe ixhtihadit dhe nuk ka leje të pasojë ndonjë muxhtehid tjetër. Për atë që nuk e ka arritur shkallën e ixhtihadit, kemi thënë se duhet t'i pyesë ata që kanë dijeni. Kjo "pyetje" mund të jetë gojore apo duke iu referuar mendimeve të ndonjë dijetari, të shënuara në veprat autentike që transmetojnë. Në bazë të asaj që u tha më lart, mund të përfundojmë se laikut i lejohet të pasojë një nga medhhebet e njohura që ekzistojnë deri sot, e mendimet e të cilëve na janë transmetuar besnikërisht, me kusht që në mendje të kemi parasysh sa vijon:
1. Medhhebet janë shkolla juridike në të kuptuarit dhe shpjegimin e teksteve të Sheriatit dhe derivimit të dispozitave juridike prej atyre teksteve. Prandaj, këto janë metodologji juridike në nxjerrjen dhe njohjen e normave të Sheriatit, e jo sheriat i ri, apo diçka jashtë Islamit.
2. Sheriati, të cilin e përbëjnë tekstet nga Kurani dhe Syneti, është më i gjerë dhe më i pasur se cilido medhheb, e jo e kundërta.
3. Sheriati është ai që gjykon për korrektësinë e çdo medhhebi dhe asnjë medhheb nuk ka primat mbi Sheriatin.
4. Arsyetimi dhe shkaku për pasimin e medhhebit është supozim se pasuesit e tyre në to, do të arrijnë në njohjen e normave sheriatike, respektivisht se në këtë mënyrë do ta mësojnë dispozitën e Allahut për ndonjë çështje të shpallur në Kuran apo Synet. Së këndejmi, nëse konstatohet se ndonjëri medhheb ka gabuar pa dyshim në gjetjen e dispozitës së Allahut në çështjen e caktuar dhe se e vërteta në këtë çështje është krejt e sigurt në medhhebin tjetër, është detyrë e pasuesit të medhhebit ta braktisë medhhebin e tij dhe të ndjekë mendimin korrekt nga cilido qoftë medhheb tjetër.
5. Pasuesit të një medhhebi i lejohet ta pasojë medhhebin tjetër në disa çështje, sepse nuk ekziston asgjë që e obligon t'i ndjekë të gjitha mendimet e një medhhebi. Kushti i vetëm në këtë rast është që personi e bën këtë për shkak të dëshmive apo argumenteve që e kanë nxitur për ta braktisur medhhebin e tij në dobi të medhhebit tjetër. Ai gjithashtu ka të drejtë të kërkojë dhe të veprojë sipas fetvasë dhe mendimit të cilitdo jurist tjetër të ndonjë medhhebi tjetër.
6. Është detyrë e pasuesit të çdo medhhebi që të çlirohet dhe të pastrohet nga fanatizmi dhe subjektivizmi i qortuar ndaj medhhebit të tij. Ai duhet të dijë se medhhebe nuk do të thonë ndarje dhe imtësime të Islamit, dhe se ato nuk janë fe që derogojnë (shfuqizojnë) Islamin. Këto janë vetëm qasjet e ndryshme në shpjegimin dhe perceptimin e Sheriatit. Këto janë dritare nëpërmjet të cilave Sheriati mund të hulumtohet, veprimet në hulumtimin, studimin dhe perceptimin e tij dhe metodat shkencore të derivimit të normave sheriatike nga burimet e tyre. Të gjitha ato janë në synimin e përbashkët që ta njohin atë që Allahu e ka shpallur dhe përcaktuar.
7. Nuk ndiejmë kurrfarë keqardhjeje për shkak të ndarjes së medhhebeve, sepse mospajtimi në perceptimin dhe nxjerrjen e dispozitave juridike, është natyror dhe një dukuri e pashmangshme. Kjo është një domosdoshmëri shoqëruese e mendjes njerëzore. Meqenëse mendjet dhe aftësitë kognitive ndryshojnë përfundimisht, kjo shpie domosdoshmërisht që të ndryshojnë edhe konceptimet dhe përfundimet. Për më tepër, ne krenohemi me këtë mospajtim, shkencërisht të bazuar, i cili na ka lënë në trashëgimi pasuri të madhe juridike. Ne e konsiderojmë tregues të zhvillimit të shkencës juridike islame e të vitalitetit të saj dhe dëshmi të pasurisë dhe gjerësisë së mendimit të juristëve tanë të falshëm dhe përmbushjes së tyre të ndërgjegjshme të detyrimeve që kanë pasur në kuptim të shërbimit ndaj sheriatit të qartë.
8. Përfundimisht, të gjithë ne kemi detyrim të njohim madhështinë e imamëve të të gjitha medhhebeve, t'i vlerësojmë, t'i respektojmë, të lusim Allahun xh. sh. për ta. Të besojmë se i pret shpërblim tek Allahu, qoftë kanë gabuar apo kanë gjetur zgjidhje të drejta dhe të veprojmë ashtu si na ka mësuar Krijuesi i Lartësuar:
"Edhe ata që kanë ardhur pas tyre e thonë: "Zoti ynë, falna ne dhe vëllezërit tanë, që para nesh u pajisën me besim, dhe mos lejo në zemrat farë urrejtjeje ndaj atyre që besuan. Zoti ynë Ti je i butë, mëshirues"! (El-hashr:10).
______________________
(1). Nga vepra dr. Abdulkerim Zejdan, El-vexhiz fi usuli'l-fikh, f. 410-413. Në boshnjakishte tekstin e ka përkthyer: Mr. Ahmet Alibašić, botuar në: hikmet IX, nr. 5-8 (101-104), gusht 1996, f. 174-176.
(2). Sipas këtij autori janë kushtet vijuese: Njohja e mirë e gjuhës arabe; 2. Njohja e Kur'anit dhe shkencave të tij; 3. Njohja e Sunetit dhe të disiplinave të tij; 4. Njohja e metodologjisë së të drejtës islame; 5. Njohja e dispozitave për të cilat është arritur konsensus i të gjithë dijetarëve të Umetit; 6. Njohja e synimeve të sheriatit dhe traditës dhe interesit të përgjithshëm të njerëzve; 7. Talenti natyror (Gjerësisht për këto kushte, shih veprën e njëjtë, f. 402-405. (Përkthyesi)
Dr. Abdulkerim Zejdan
Përktheu: Nexhat. Ibrahimi
Dituria Islame 246
